Αρτσάχ: Η τελευταία «χαμένη πατρίδα» της Αρμενίας

 

Αν είσαι Έλληνας και ρίξεις μια ματιά στην ιστορία του Αρτσάχ, της πονεμένης περιοχής που την μάθαμε και ως Ναγκόρνο Καραμπάχ, δεν μπορείς παρά να κάνεις παραλληλισμούς. Είναι απίστευτο πόσο μοιάζουν οι ιστορίες των λαών, ακόμα και σε στοιχεία που θεωρούνται μικρές λεπτομέρειες.

🔎Θέλετε ένα παράδειγμα; Διαβάζοντας την ιστορία αυτής της πολύπαθης περιοχής, η οποία επί αιώνες διεκδικούνταν από τους Αρμένιους και τους Αζέρους, έπεφτα συχνά πάνω σε μια λέξη άγνωστη: «shurtvat». Μετάφραση ακριβής δεν μπορεί να γίνει. Είναι κάτι ανάμεσα στις ελληνικές λέξεις «κατεργάρης» και «καθυστερημένος». Τη χρησιμοποιούν και σήμερα πολλοί Αρμένιοι για να χαρακτηρίσουν τους ομοεθνείς τους, πρόσφυγες πια, από την περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Μια λέξη αρνητική, που δηλώνει όμως και κάποια ζήλεια. Οι Αρμένιοι του Καραμπάχ παραδοσιακά κράτησαν την αυτονομία τους και τα εθνικά τους χαρακτηριστικά επί 3.000 χρόνια.

🔎Μάλιστα και σήμερα ακόμα οι Αρμένιοι από το Αρτσάχ «ξεχωρίζουν» από τους υπόλοιπους γιατί η διάλεκτός τους, αν και αρμενική, έχει στοιχεία από αζερικές και περσικές λέξεις που δεν τις συναντάς στην καθομιλουμένη αρμενική της Αρμενίας, και οι Αρμένιοι του Αρτσάχ τη μιλούν με πιο βαριά προφορά.

🔎Δεν γίνεται να μην πάει το μυαλό στους Έλληνες Πόντιους, τον επί αιώνες βασανισμένο αυτό λαό, που ξεριζώθηκε από τις εστίες του και βρήκε καταφύγιο στη Ρωσία και την Ελλάδα, για να αντιμετωπίσει εκτός των άλλων και τη χλεύη των ντόπιων. Τα ανέκδοτα για τους Πόντιους (ευτυχώς διαδίδονται ακόμα λιγότερο σήμερα) κατέγραφαν εκτός από το χιούμορ και μια ζήλεια, ειδικά για τους προκομμένους αυτού του λαού, που έφτιαξαν τη ζωή τους από την αρχή και διακρίθηκαν μέσα από πολύ δύσκολες συνθήκες.

🔎Οι Αρμένιοι, ως έθνος, υπερηφανεύονται ότι κατάγονται απευθείας από τον Νώε. Γι’ αυτό και το απόσπασμα της Παλαιάς Διαθήκης, στο οποίο αναφέρεται ο μεγάλος κατακλυσμός και η σωτηρία του Νώε μέσω της Κιβωτού στο όρος Αραράτ, έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία για τους Αρμένιους απ’ ότι για τους άλλους χριστιανούς. Σύμφωνα με την γενεαλογία, ο Χαϊκ, ο πατριάρχης (πιο σωστά γενάρχης) όλων των Αρμενίων, ήταν δισέγγονος του Ιάφεθ, ενός από τους γιους του Νώε. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Αρμένιοι αποκαλούν τους εαυτούς τους «Χαϊκ» ή «Χαϊκακάν» και το κράτος τους "Χαγιαστάν". Ο Αρμενάκ, από τον οποίο πήρε η χώρα το «διεθνές» της όνομα, ήταν ένας από τους γιους του Χαϊκ.

🔎Οι Αρμένιοι αναφέρονται ως ξεχωριστό συμπαγές έθνος από τους αρχαίους χρόνους. Ήταν, μάλιστα, και η πρώτη κρατική οντότητα (αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τέτοιον όρο για τα αρχαία κράτη) που υιοθέτησε τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία, ήδη από το 303 μ.Χ. Η αυτόνομη Αρμενική Ορθόδοξη Εκκλησία θεμελιώθηκε το 491 μ.Χ.  

🔎Η δυστυχία για τους Αρμένιους ήταν ότι βρέθηκαν να ζουν ανάμεσα σε πιο μεγάλες δυνάμεις, πληθυσμιακά και διοικητικά. Γι’ αυτό και το μεγαλύτερο μέρος της πρόσφατης ιστορίας το πέρασαν ως μέρος μιας μεγαλύτερης κρατικής ενότητας. Η περιοχή των Αρμένιων υπήρξε επί σχεδόν δύο αιώνες σατραπεία της περσικής αυτοκρατορίας. Από το 331 π.Χ. μέχρι το 421 μ.Χ. υπήρξε το βασίλειο της Αρμενίας. Το 387 μ.Χ., όμως, το βασίλειο μοιράστηκε σε δύο κομμάτια. Το δυτικό κατέληξε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπό τον Μέγα Θεοδόσιο Α’ και το ανατολικό στην περσική αυτοκρατορία των Σασανιδών. Εκεί ξεκινάει και η «αυτόνομη» ιστορία του Αρτσάχ από την «κυρίως» Αρμενία.

🔎Σύμφωνα με την αρμενική παράδοση, η λέξη Αρτσάχ προέρχεται από δύο λέξεις. Το «Αρ» έρχεται από τον Αράν Σισακιάν, τον πρώτο πρίγκιπα της βορειοανατολικής Αρμενίας, το «τσαχ» σημαίνει κήπος. Άρα το Αρτσάχ σημαίνει «ο κήπος του Αράν». Η λέξη Καραμπάχ, που χρησιμοποιήθηκε ευρέως για αιώνες για την ίδια περιοχή, είναι τουρκο-περσική και σημαίνει «μαύρος κήπος».

🔎Το «Ναγκόρνο» είναι ρωσική λέξη και σημαίνει «ορεινός». Και πράγματι, αυτή η περιοχή που τη γνωρίζαμε ως «Ναγκόρνο Καραμπάχ», με έκταση 3.170 τ.χλμ. (περίπου όσο ο νομός Τρικάλων) είναι γεμάτη ψηλά βουνά. Το μέσο ύψος της είναι 1.100 μέτρα, η ψηλότερη κορυφή ανεβαίνει ως τα 3.724 μέτρα.

🔎Ακριβώς αυτή η μορφολογία αποτέλεσε το καταφύγιο των Αρμένιων. Όταν η περιοχή τους χωρίστηκε γεωγραφικά από την Αρμενία, έζησαν επί αιώνες ως υποτελείς μεγάλων αυτοκρατοριών (Πέρσες, Μογγόλοι, Άραβες) και διπλανών βασιλείων (Γεωργιανοί), αλλά πάντα διατηρούσαν μια μορφή αυτονομίας, καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Αυτή η αυτονομία πιστοποιήθηκε το 1603, όταν ο τότε σάχης της Περσίας επέτρεψε σε πέντε  «πρίγκιπες» (μελίκς) να αποκτήσουν τοπικές εξουσίες.

🔎To «χανάτο» του Καραμπάχ, το οποίο περιείχε και τις περιοχές των Αρμένιων πριγκίπων,  ήταν ένα ισλαμικό ημιαυτόνομο κράτος, που ιδρύθηκε το 1748, στην αρχή υπό περσική και μετά υπό ρωσική επιρροή. Ήταν εποχή που η περιοχή χωρίστηκε σε ημιαυτόνομα «χανάτα» (του Ερεβάν, του Σιρβάν, του Ναχιτσεβάν). Η έλλειψη κεντρικής διοίκησης επέτρεψε στους Ρώσους, που ήδη επεκτείνονταν προς το νότο, να παρέμβουν πιο εύκολα.

🔎Οι Ρώσοι πίεζαν στρατιωτικά τόσο τους Οθωμανούς, όσο και τους Πέρσες. Οι δε Αρμένιοι του Καραμπάχ έβλεπαν με πολύ καλό μάτι την προέλαση των «ομόδοξων» Ρώσων στη γη τους. Μετά από έναν δεκαετή Ρωσο-περσικό πόλεμο (1804-1813) η περιοχή του Καραμπάχ «μεταφέρθηκε» επισήμως στη ρωσική αυτοκρατορία. Η οποία κατήργησε τα χανάτα και τα ενσωμάτωσε όλα σε ένα «κυβερνείο», τη δική της διοικητική ενότητα.

🔎Η ενσωμάτωση στην χριστιανική ρωσική αυτοκρατορία έδωσε κουράγιο στους Αρμένιους, που από το 1840 άρχισαν να ζητούν την «ενοποίηση» των εδαφών τους. Τα οποία ήταν πια χωρισμένα σε τρεις μεγάλες αυτοκρατορίες (ρωσική, οθωμανική και περσική). Εκεί βρίσκονται και οι ρίζες του φανατικού εθνικισμού από την άλλη πλευρά. Οι Τούρκοι και οι Αζέροι (που αισθάνονται ως ένας λαός, απλά με άλλο όνομα) δεν μπορούσαν – ούτε ακόμα μπορούν – να διανοηθούν ένα ισχυρό αρμενικό κράτος ανάμεσά τους. Γι’ αυτό και η επιδίωξή τους για ένα τουρκογενές τόξο, που θα εκτείνεται από τη Μαύρη Θάλασσα ως τν Κασπία, δεν περιλάμβανε απλώς να νικήσουν τους Αρμένιους, αλλά να τους εκμηδενίσουν.

🔎Όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι Αρμένιοι τάχθηκαν με τους Ρώσους και αποφάσισαν να κινηθούν, πάνω στην αναμπουμπούλα. Αυτό που βίωσαν ήταν, όπως είναι γνωστό, μια πραγματική γενοκτονία στις περιοχές που ζούσαν (τις σημερινές βορειοανατολικές επαρχίες της Τουρκίας). Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων, κατά τις εκτιμήσεις, ξεπερνάει και το 1,5 εκατομμύριο. Το ανατριχιαστικό είναι ότι όλη αυτή η «εκκαθάριση» έγινε με μεθοδικότητα χειρουργική, ώστε να μην μείνει ούτε ένας Αρμένιος.

🔎Η συνέπεια όλης αυτής της θηριωδίας είναι εμφανής: Στις περιοχές που κάποτε έσφυζαν από αρμενικό πληθυσμό δεν υπάρχει τώρα Αρμένιος ούτε για δείγμα. Οι Αρμένιοι συνεχίζουν να αποκαλούν την περιοχή αυτή «Δυτική Αρμενία», αλλά κυρίως πια για ιστορικούς λόγους. Παρόμοιους μ’ αυτούς που οι Έλληνες αποκαλούμε τις περιοχές της Μικράς Ασίας «Πόντο» και «Ιωνία».

🔎Η ρωσική Αρμενία αντιστάθηκε για λίγο στον ρωσικό μπολσεβικικό στρατό. Η νέα ηγεσία της ΕΣΣΔ αποφάσισε το 1922 να φτιάξει μια σοβιετική δημοκρατία που θα περιείχε όλα τα (μπερδεμένα ούτως ή άλλως) εδάφη που ζούσαν Γεωργιανοί, Αζέροι και Αρμένιοι, και την ονόμασαν Υπερκαυκασία.

🔎Το μόρφωμα κράτησε μέχρι το 1936. Με το ζόρι. Φάνηκε εξαρχής ότι δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν μαζί λαοί που είχαν διαφορές αιώνων. Τότε οι Σοβιετικοί χώρισαν τις περιοχές σε τρεις «σοβιετικές δημοκρατίες» (Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία, Γεωργία), με σύνορα που παραμένουν ίδια μέχρι σήμερα.

🔎Από το 1921 είχε προκύψει και το θέμα του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Οι Αρμένιοι διεκδίκησαν να ενσωματωθεί η περιοχή πάλι στη δική τους επικράτεια, αλλά η πρώιμη σοβιετική διοίκηση το αρνήθηκε. Δέχτηκε τα «στοιχεία» που παρουσίασαν οι Αζέροι, σύμφωνα με τα οποία το χανάτο του Καραμπάχ, το οποίο απέκτησε με τη συνθήκη του Γκιουλιστάν η τσαρική Ρωσία το 1813, ήταν μουσουλμανικό-αζερικό με μια αρμενική αυτόνομη μειοψηφία.

🔎Έτσι κι έγινε. Η περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ έγινε «αυτόνομο όμπλαστ» της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν. Κι έτσι έμεινε μέχρι το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, παρ’ όλο που συχνά-πυκνά υπήρχαν εντάσεις. Οι Αρμένιοι αποτελούσαν πάνω από το 75% του πληθυσμού, διαμαρτύρονταν ακόμα και στις σοβιετικές εποχές ότι δεν μπορούσαν να αναπτύξουν τη γλώσσα τους, επειδή δεν υπήρχαν τοπικά πανεπιστημιακά ιδρύματα, ούτε και μπορούσαν να παρακολουθήσουν τηλεοπτικά προγράμματα στα αρμενικά, όπως γινόταν στην Αρμενία.

🔎Στα τελευταία χρόνια της ΕΣΣΔ οι Αρμένιοι του Καραμπάχ σήκωσαν ψηλά το θέμα τους και ζητούσαν να «μεταφερθεί» η περιοχή στην σοβιετική Αρμενία. Το 1988 σημειώθηκαν αιματηρά επεισόδια για τρεις μέρες στην αζερική πόλη του Σουμκαγίτ εναντίον της αρμενικής μειοψηφίας, τα γεγονότα αναφέρονται από τότε ως «το πογκρόμ του Σουμκαγίτ». Οι Αρμένιοι του Καραμπάχ αποφάσισαν να πάρουν τα όπλα.

🔎Στις 30 Αυγούστου 1991 το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία του από την ΕΣΣΔ. Λίγους μήνες αργότερα, το Νοέμβριο, το πρώτο κοινοβούλιο της χώρας κατάργησε την αυτονομία του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Στις 10 Δεκεμβρίου οι ντόπιοι Αρμένιοι έκαναν δημοψήφισμα, με 99% των ψηφοφόρων να επιλέγει «χωρισμό» από το Αζερμπαϊτζάν. Φυσικά οι Αζέροι αρνήθηκαν το αποτέλεσμα, έτσι ξεκίνησε ο Πρώτος Πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ.

🔎Οι ντόπιοι, με αθρόα βοήθεια από την Αρμενία (και σκιώδη από τη Ρωσία, που τους εφοδίαζε με βαρύ πυροβολικό και πυρομαχικά) όχι μόνο κατάφεραν να διώξουν τους Αζέρους από τη γη τους, αλλά κατέλαβαν και εδάφη εκτός των διοικητικών ορίων της «αυτόνομης περιοχής». Κυρίως τους ενδιέφεραν τα εδάφη που ενώνουν την περιοχή τους γεωγραφικά με την Αρμενία.

🔎Όχι μόνο τα κατέλαβαν, αλλά προκάλεσαν και ένα πολύ μεγάλο προσφυγικό κύμα Αζέρων από εκείνες τις περιοχές. Περισσότεροι από 600.000 άνθρωποι έφυγαν κι αναζήτησαν την τύχη τους κυρίως στις μεγάλες πόλεις του Αζερμπαϊτζάν. Οι Αρμένιοι φρόντισαν, μεθοδικά κι αυτοί, να καταστρέψουν ό,τι υπήρχε εκεί από υποδομές μέχρι σπίτια. Η μέθοδος της καμμένης γης θεωρητικά θα απέτρεπε οποιονδήποτε Αζέρο να έχει ελπίδες ή βλέψεις ότι μπορεί να ξαναγυρίσει εκεί.

🔎Οι εθχροπραξίες σταμάτησαν το 1994 κι άφησαν μια περίεργη κατάσταση. H περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ, αλλά και τα νεοαποκτηθέντα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν, ανακηρύχθηκαν ως «Δημοκρατία του Αρτσάχ». Μια κρατική οντότητα τυπικά ανεξάρτητη, με δική της κυβέρνηση και σημαία (η οποία βέβαια έμοιαζε καταπληκτικά με της Αρμενίας). Η οποία, όμως, λειτουργούσε ουσιαστικά σαν προέκταση της Αρμενίας.

🔎Η Αρμενία αρνήθηκε να αναγνωρίσει το Αρτσάχ ως κράτος (δηλαδή δεν έκανε το ίδιο με την Τουρκία, που αναγνώρισε τα κατεχόμενα εδάφη της Κύπρου ως κράτος). Επέλεξε την τακτική ότι με το πέρασμα του χρόνου τα δύο εδάφη θα ενώνονταν διοικητικά. Οι Αρμένιοι κράτησαν σκληρή στάση σε όλες τις διαπραγματεύσεις που ξεκινούσαν, αλλά σταματούσαν χωρίς αποτέλεσμα. Κι αυτό διότι οι Αζέροι ζητούσαν πριν απ’ όλα να απομακρυνθεί ο αρμενικός στρατός από τα αζερικά εδάφη που είχαν καταληφθεί την περίοδο 1990-94.

🔎Λογάριασαν, απ’ ότι φαίνεται, χωρίς τις διεθνείς συγκυρίες. Θεώρησαν δεδομένο ότι η Ρωσία σε οποιαδήποτε μελλοντική διαμάχη είτε θα τους στηρίξει, είτε θα παρέμβει υπέρ τους. Η σταδιακή βελτίωση των ρωσικών σχέσεων με το Αζερμπαϊτζάν (λόγω του πετρελαίου) και την Τουρκία άφησε τους Αρμένιους μόνους τους, και τους Αρμένιους του Αρτσάχ ακόμα πιο μόνους τους.

🔎Τον Σεπτέμβριο του 2020, κι ενώ η ανθρωπότητα μαστιζόταν ακόμα από τη λαίλαπα του κορωνοϊού, ο αζερικός στρατός ξεκίνησε επιχειρήσεις στην περιοχή. Αναπάντεχα, χωρίς να έχει προηγηθεί ένταση πιο μεγάλη από τη συνηθισμένη. Μέσα σε 40 ημέρες οι Αζέροι είχαν καταλάβει όχι μόνο τις δικές τους περιοχές που είχαν περιέλθει σε αρμενικό έλεγχο ως το 1994, αλλά και το 1/3 της παλιάς «αυτόνομης περιοχής» του Καραμπάχ. Η Ρωσία παρενέβη μεν, αλλά πολύ αργότερα απ’ όσο περίμεναν και ήλπιζαν οι Αρμένιοι.

🔎Η νέα συμφωνία κατάπαυσης του πυρός, το Νοέμβριο του 2020, προέβλεπε έναν μικρό διάδρομο (τον λεγόμενο διάδρομο του Λάτσιν), ο οποίος συνέδεε την Αρμενία με ό,τι απέμεινε από το αρμενικό Ναγκόρνο Καραμπάχ. Το 2021 ξεκίνησαν ειρηνευτικές συνομιλίες, στις οποίες όμως τώρα οι Αζέροι ήταν οι άτεγκτοι.

🔎Κι αυτό φάνηκε στο αμέσως επόμενο διάστημα. Τον Απρίλιο του 2023 οι Αζέροι μπλόκαραν τον διάδρομο του Λάτσιν κι απέκλεισαν το Αρτσάχ από την Αρμενία. Παρά την ανθρωπιστική βοήθεια που κατέφθανε στο Αρτσάχ με ελικόπτερα, η ανθρωπιστική κρίση ήταν πλέον εμφανής.

🔎Στις 19 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε μια νέα μαζική αζερική επίθεση, με στόχο πια την πλήρη κατάκτηση της περιοχής και της πρωτεύουσας Στεπανακέρτ. Οι Αρμένιοι του Αρτσάχ κατάλαβαν ότι ήταν πλέον χαμένοι, κι από το να σκοτωθούν όλοι, όπως τους απειλούσαν οι Αζέροι, προτίμησαν την προσφυγιά.

🔎Περισσότεροι από 100.000 Αρμένιοι εγκατέλειψαν την περιοχή τις επόμενες μέρες, σε μια «έξοδο» που δεν είχε προηγούμενο σε ευρωπαϊκό έδαφος τον 21^ο αιώνα. Ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ ύψωσε τη σημαία του κράτους στο πρώην προεδρικό μέγαρο του Αρτσάχ στις 15 Οκτωβρίου. Η «Δημοκρατία του Αρτσάχ» έπαψε τυπικά να υπάρχει από την 1^ην Ιανουαρίου 2021.

🔎Το Αζερμπαϊτζάν χώρισε την περιοχή σε κανονικές διοικητικές μονάδες και πλέον δεν υπάρχει καμία μέριμνα αυτονομίας για τους (ελάχιστους) Αρμένιους που έμειναν στην περιοχή. Η οποία πλέον λογίζεται ως μία ακόμα χαμένη πατρίδα.

🔎Το όνομα Αρτσάχ συνεχίζει να υπάρχει σε ονόματα πολιτιστικών και αθλητικών συλλόγων, γίνονται ημερίδες και εκδηλώσεις μνήμης, αλλά δεν γίνεται καμία κουβέντα για επιστροφή, ούτε καν στο μακροπρόθεσμο μέλλον. Κι αυτό κάτι θυμίζει.