Η γεωγραφία των σιιτών: Οι «κρυμμένες» κοινότητες που αλλάζουν ισορροπίες

 

Η λέξη «σιίτης» βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας μετά το ξέσπασμα των βομβαρδισμών ανάμεσα στο Ισραήλ και το Ιράν. Το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν είναι σιιτικό, όποιος ασχολείται ακόμα και επιδερμικά με το θέμα, το γνωρίζει. Όπως και γνωρίζει ότι το Ιράν επηρεάζει μια σειρά από άλλους «ομόδοξους», όπως η Χεζμπολάχ στο Λίβανο ή οι Χούθι της Υεμένης, μεταξύ άλλων.

🔎Η ανησυχία, πάντως, για την επιρροή του σιιτικού ισλάμ μέσα από το Ιράν δεν βρίσκεται σ’ αυτές τις γνωστές ομάδες, αλλά σε σχετικά άγνωστες στο ελληνικό κοινό. Η επιμονή μας να θεωρούμε ότι ο πληθυσμός μιας χώρας είναι ένα σύνολο με ίδια χαρακτηριστικά μας αποτρέπει να καταλάβουμε πολύ κρίσιμα στοιχεία για την περιοχή.

🔎Με το να νομίζουμε, δηλαδή, ότι όλοι οι κάτοικοι του Ιράν είναι «Ιρανοί», της Σαουδικής Αραβίας «Σαουδάραβες» και του Ιράκ «Ιρακινοί», χάνουμε πολύτιμες λεπτομέρειες. Διότι ειδικά αυτές οι χώρες μόνο ομοιογενείς εθνικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά δεν είναι.

🔎Προσοχή: Δεν θα κάνουμε θεολογική ανάλυση για τους σιίτες και τους σουνίτες. Αφ’ ενός δεν έχουμε την επάρκεια, αφ’ ετέρου δεν έχει και τόση σημασία για το βασικό αντικείμενο του κειμένου. 

🔎Αλλού θέλει να καταλήξει το κείμενο. Ότι η «γεωγραφία» των σιιτών στην καυτή περιοχή πέριξ του Περσικού Κόλπου μπορεί να γίνει ένας κρισιμότατος παράγοντας και για το παρόν, αλλά κυρίως για το μέλλον της περιοχής, ειδικά μετά την αμερικανική επίθεση στις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν.

🔎Για το τι είναι οι σιίτες και τι οι σουνίτες, αρκεί να θυμάστε τούτο: Οι διαφορές ξεκίνησαν επειδή ο Προφήτης Μωάμεθ δεν άφησε αρσενικό απόγονο όταν εγκατέλειψε τα εγκόσμια και πήγε στο μουσουλμανικό παράδεισο με τα ουρί και τα πιλάφια. Οπότε υπήρξε η διχογνωμία για το ποιος θα έπρεπε να είναι ο πολιτικός ηγέτης (χαλίφης) και συνάμα ο πνευματικός ηγέτης (ιμάμης) της θρησκείας που είχε δημιουργήσει. Διότι έπρεπε πάντα να υπάρχει ένας υπέρτατος αρχηγός.

🔎Με τον θάνατο, λοιπόν, του Μωάμεθ το 632 υπήρξε η πρώτη διχογνωμία. Ποιος έπρεπε να πάρει την κατάσταση στα χέρια του; Υπήρχε η λογική της «συνέχειας του αίματος», δηλαδή του πιο στενού αρσενικού συγγενή του Μωάμεθ. Ο οποίος ήταν ο Αλί, ξάδελφος του Προφήτη αλλά και γαμπρός του, σύζυγος της κόρης του Φατιμά. Αυτοί που ακολούθησαν αυτή τη γραμμή είναι οι σιίτες.

🔎Οι σουνίτες πήγαν σε άλλο τρόπο ανάδειξη του ηγέτη τους, από τη μουσουλμανική κοινότητα. Αφού δεν υπήρξε άμεσος αρσενικός απόγονος, χαλίφης θα’ πρεπε να γίνει ο πιο άξιος και σεβάσμιος, φυσικά από τον κύκλο του Μωάμεθ. Κι έτσι «αναδείχτηκε» ο Αμπού Μπακρ, ο πεθερός του Μωάμεθ, ο οποίος ήταν από τους πρώτους πιστούς του και συνοδοιπόρους του όταν είχε λίγους ακόλουθους. Αυτοί που ακολούθησαν τη γραμμή του Αμπού Μπακρ είναι οι σουνίτες, που ακολουθούν τη σούνα, την παράδοση.

🔎Αυτή είναι η βασική διαφορά. Οι σιίτες, βέβαια, έχουν πολλές διαφορετικές διακλαδώσεις, ειδικά τις εποχές που υπήρχε διχογνωμία ποιος θα είναι ο νέος ηγέτης. Κι ανάλογα με το ποιον ακολουθούσαν έπαιρναν και το όνομά του. Έτσι έχουμε τους Δωδεκδικούς (Twelvers), τους ακολούθους του 12^ου ιμάμη δηλαδή, που είναι οι σιίτες των κρατών στον Περσικό Κόλπο και το Λίβανο, τους Ζαϊντί της Υεμένης (από τους οποίους προέρχονται οι Χούθι) και τους Ισμαηλίτες, που τους βρίσκουμε στη Συρία, αλλά και την Ανατολική Αφρική και τη Νότια Ασία.

🔎Σ’ αυτό το κείμενο εξετάζουμε περισσότερο τους Twelvers, που βρίσκονται και στην περιοχή, που έχει αναφλεγεί τον τελευταίο καιρό. Όπως ήδη αναφέρθηκε, αν θεωρήσουμε ότι σιίτες υπάρχουν μόνο στο Ιράν και μετά στο Λίβανο (η Χεζμπολάχ, δηλαδή) χάνουμε πολύ κρίσιμες λεπτομέρειες. Επειδή η «γεωγραφία» των σιιτών είναι πολύ πιο απλωμένη, άσχετο αν δεν φαίνεται. Κι επηρεάζει κράτη κομβικά, που βρίσκονται δίπλα στο Ιράν: Τη Σαουδική Αραβία, το Ιράκ, το Μπαχρέιν.

🔎Ξεκινάμε από το πιο μικρό από τα κράτη της περιοχής, τα νησιά Μπαχρέιν. Τα οποία επί αιώνες βρίσκονταν στην κυριαρχία των περσικών αυτοκρατοριών Ο πληθυσμός του ήταν και τότε αραβικός, αλλά ήταν τμήμα της περσικής αυτοκρατορίας από το 1602 ως το 1783. Και στο σημερινό Ιράν, μάλιστα, στα δυτικά της χώρας (στο μυχό του Περσικού Κόλπου) στην περιοχή του Χουζεστάν ζουν επί αιώνες αραβικοί πληθυσμοί, οι οποίοι είναι σιίτες.

🔎Το 1783 οι Αλ Καλίφα, ένα παρακλάδι της αραβικής φυλής των Ουτμπί, με καταγωγή από την περιοχή Αλ Χάασα της σημερινής Σαουδικής Αραβίας, την απόλυτη έρημο δηλαδή, επιτέθηκαν ξαφνικά στο Μπαχρέιν, έδιωξαν τους Πέρσες και εγκαθίδρυσαν τη δική τους δυναστεία. Οι Αλ Καλίφα είναι σουνίτες, οι οποίοι βσιλεύουν από τότε επί σιιτικού πληθυσμού.

🔎Ακόμα και σήμερα, όπου υπάρχει και πλήθος ξένων εργατών (κυρίως μουσουλμάνων), οι σιίτες αποτελούν πάνω από το 70% του πληθυσμού. Δεν έχουν, όμως, καμία ουσιαστική δύναμη. Το Ιράν συχνά-πυκνά «υπενθυμίζει» ότι τα νησιά αποτελούσαν όχι πολύ παλιότερα έδαφός του και τα διεκδικεί, αλλά κυρίως για να προκαλεί ένταση.

🔎Ο σιιτικός πληθυσμός κινητοποιήθηκε το 2011, στην λεγόμενη Αραβική Άνοιξη, όταν σχεδόν όλες οι εξουσίες των αραβικών χωρών αντιμετώπισαν προβλήματα, όμως γρήγορα οι κινητοποιήσεις πνίγηκαν στην αντίδραση της εξουσίας, που είχε χέρι βοήθειας από το (σουνιτικό) καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας και των ΗΑΕ.

🔎Οι όποιες φωνές για τέλος των διακρίσεων κατά των σιιτών και σεβασμό της θρησκευτικής ελευθερίας σταμάτησαν στα όλα των 1.500 ξένων στρατιωτών. Το σιιτικό κόμμα Αλ Ουεφάκ, που λειτουργούσε σε ημιεπίσημο καθεστώς, τέθηκε εκτός νόμου και οι αρχηγοί του φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν.

🔎Στον χάρτη που συνοδεύει το κείμενο φαίνεται ότι υπάρχουν σιίτες και στο Κουβέιτ (υπολογίζονται ότι είναι περίπου 30% του πληθυσμού) και στο Κατάρ (περίπου 10%) του πληθυσμού, αλλά ο τρόπος που λειτουργούν αυτά τα δύο κράτη (στα οποία και οι δυναστείες, αλλά και οι πλειοψηφίες είναι σουνιτικές) είναι πολύ πιο ανεκτικός.

🔎Το σημερινό Ιράκ είναι το λίκνο του σιιτισμού. Εκεί έδρασε ο Αλί, ο πρώτος σιίτης ιμάμης, ο οποίος απέκτησε το πρώτο κύμα οπαδών του στην πόλη Κούφα. Ο γιος του, ο Ιμάμης Χουσεϊν, δολοφονήθηκε το 680 στην Καρμπάλα. Αυτές οι πόλεις, μαζί με την Νατζάφ και τη Σαμάρα, είναι τα μεγαλύτερα σιιτικά κέντρα.

🔎Απογραφή θρησκευτική δεν γίνεται στις αραβικές χώρες, ώστε να πιστοποιηθεί με ακρίβεια πόσοι είναι σουνίτες και πόσοι σιίτες. Υπολογίζεται, όμως, ότι οι σιίτες αποτελούν πάνω από 60% του πληθυσμού και είναι συγκεντρωμένοι συνήθως στις νότιες περιοχές της χώρας και στα ανατολικά της σύνορα με το Ιράν.

🔎Ακόμα και οι Οθωμανοί, που είχαν στην κυριαρχία τους την περιοχή του σημερινού Ιράκ, διοικούσαν σε διαφορετικά βιλαέτια (διοικητικές ενότητες) το σουνιτικό κέντρο της χώρας (εκεί που βρίσκεται η πρωτεύουσα Βαγδάτη) και τον σιιτικό νότο (όπου βρίσκεται το λιμάνι της Βασόρας, το οποίο κολυμπάει στο πετρέλαιο).

🔎Από τότε που η περιοχή «απελευθερώθηκε» από τους Οθωμανούς, πέρασε στα χέρια των Βρετανών και μετά έγινε ανεξάρτητο κράτος, στην εξουσία βρέθηκαν σουνίτες. Στην αρχή ο χασεμίτης Φεϊζάλ Α’ και οι γιοι του, που «διορίστηκαν» βασιλιάδες από τους Βρετανούς, αν και είχαν καταγωγή από την περιοχή της Ερυθράς Θάλασσας. Και μετά το Μπάαθ και ο Σαντάμ Χουσεϊν, που όχι μόνο ήταν σουνίτες, αλλά ήθελαν να «εξαφανίσουν» οτιδήποτε σιιτικό στη χώρα.

🔎Φυσικά, δεν το κατάφεραν πλήρως. Οι σιίτες, αν και πλειοψηφία, πέρασαν πολύ άσχημα, ειδικά την περίοδο του πολέμου με το σιιτικό Ιράν (1980-88), όπου καλούνταν σε κάθε στιγμή να αποδείξουν την πίστη τους στο κράτος.

🔎Το 1991, μετά τον Πόλεμο του Κόλπου και την υποχώρηση του Σαντάμ από το Κουβέιτ, εξεγέρθηκαν. Θεώρησαν ότι είναι το κατάλληλο μομέντουμ. Η εξέγερσή τους καταπνίγηκε με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς και εκατοντάδες ομαδικούς τάφους. Οι λεπτομέρειες αυτής της φρίκης δεν έχουν γίνει γνωστές ακόμα σε όλη τους την έκταση.

🔎Μετά το 2003, που έπεσε και εκτελέστηκε ο Σαντάμ, οι σιίτες εκμεταλλεύθηκαν τις υποτυπώδεις δημοκρατικές διαδικασίες και, ως περιοσσότεροι, ανέλαβαν εξουσίες. Το νέο Σύνταγμα αναγνώρισε ότι στο Ιράκ υπάρχει πλειοψηφία σιιτών, αλλά αναγνωρίζει και άλλες εθνικές και εθνο-θρησκευτικές ομάδες (σουνίτες, Κούρδους, Τουρκομάνους κτλ.), οπότε η όποια κεντρική εξουσία δεν είναι ισχυρή. To Σύνταγμα αφήνει πολλά παράθυρα για ομοσπονδιακή διακυβέρνηση.

🔎Στα πρώτα χρόνια μετά τον Σαντάμ είχε πέσει σοβαρά στο τραπέζι κι εξεταζόταν από τους δυτικούς η πλήρης μετατροπή του Ιράκ σε ομοσπονδία τριών «περιοχών». Μιας κουρδικής-τουρκομανικής στο βορρά, μιας σουνιτικής στο κέντρο και μιας σιιτικής στο νότο. Στην ουσία έτσι λειτουργεί τώρα η χώρα, με ισχυρά επιμέρους κομμάτια και μια αδύναμη και συμβιβαστική κεντρική κυβέρνηση.

🔎Η πιο «άγνωστη» από τις σιιτικές κοινότητες στον Κόλπο είναι αναμφισβήτητα αυτή της Σαουδικής Αραβίας. Υπάρχει καλός λόγος γι’ αυτό: Οι σιίτες, που αριθμούν πάνω από 4 εκατομμύρια ανθρώπους και είναι συγκεντρωμένοι κυρίως στα ανατολικά παράλια της χώρας, εκεί που βρίσκεται και το πετρέλαιο, ζουν στην κυριολεξία με το σπαθί της ουαχαμπίτικης εξουσίας πάνω από το κεφάλι τους.

🔎Δεν πρόκειται για μια μικρή πληθυσμιακά ομάδα. Και ειδικά εκεί που βρίσκεται, μπορεί να παίξει ρόλο. Από την εποχή, πάντως, που ο Ιμπν Σαούντ ξεκίνησε από το κέντρο της χερσονήσου για να κατακτήσει τις γύρω περιοχές και να φτιάξει τη Σαουδική Αραβία, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την «Ανατολική Επαρχία», την Αλ Σαρκίγια, που την κατέκτησε τελικά το 1913 διώχνοντας τους Οθωμανούς.

🔎Οι Οθωμανοί ήταν πολύ πιο ανεκτικοί στους σιίτες από τον Ιμπν Σαούντ. Ο οποίος επέβαλε με το ζόρι το δικό του δόγμα του υπερσυντηρητικού σουνιτικού ισλάμ. Οι σιίτες δεν μπορούσαν ξαφνικά ούτε τις παραδοσιακές τελετές τους να λειτουργήσουν. Οι τοπικοί σεϊχηδες μπορεί να είχαν δηλώσει υποταγή στον Ιμπν Σαούντ, ωστόσο ο κόσμος έβραζε.

🔎Μετά το 1938, που ανακαλύφθηκε και πετρέλαιο στην περιοχή, το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε. Ως τότε ο Ιμπν Σαούντ κοιτούσε στα δυτικά παράλια, εκεί που βρίσκονται οι ιερές πόλεις Μέκκα και Μεδίνα, οι οποίες είχαν πολύ πιο ήπιους κυβερνήτες από τον ίδιο όσον αφορά τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Η ανακάλυψη του πετρελαίου ουσιαστικά έδεσε απόλυτα την περιοχή με τη Σαουδική Αραβία, που δεν μπορούσε να αφήσει τέτοιο «κελεπούρι», ούτε να διακινδυνεύσει ότι θα υπήρχε πρόβλημα στην παραγωγή πετρελαίου από τους σιίτες.

🔎Στην ουσία, οι σιίτες της Σαουδικής Αραβίας αντιμετωπίζονται περίπου σαν… αναγκαίο κακό. Είναι τόσοι πολλοί που δεν γίνεται να τους εκμηδενίσουν. Η πίεση, όμως, που ασκεί το καθεστώς είναι τέτοια, που οι περισσότεροι κοιτάνε τη δουλειά τους και εξασκούν την πίστη τους σε ημί-κρυφό καθεστώς, αν επιτρέπεται η αδόκιμη λέξη.

🔎Λίγες μέρες μετά την Ισλαμική Επανάσταση του Ιράν, το 1979, ξεσηκώθηκαν και οι σιίτες της Σαουδικής Αραβίας. Ο κόσμος βγήκε στους δρόμους στην πόλη Κατίφ ζήτησαν κατ’ αρχάς θρησκευτικά δικαιώματα και ισονομία. Το καθεστώς απάντησε με βίαιη καταστολή και… σιγή ασυρμάτου όσον αφορά τις λεπτομέρειες. Δεν υπάρχει κανένα επίσημο ρεπορτάζ που να απαριθμεί πόσα ήταν τα θύματα της εξέγερσης αυτής, πόσοι φυλακίστηκαν και πόσοι άλλοι εξορίστηκαν.

🔎Το 2011, στην Αραβική Άνοιξη, υπήρξαν νέα επεισόδια. Ίδια αιτήματα, ίδια κατάληξη, ίδια «απαγόρευση» δημοσιογραφικής έρευνας. Μόνο εκτιμήσεις μπορούν να γίνουν για νεκρούς, συλλήψεις, φυλακίσεις και εκτοπίσεις. Ο σεϊχης Αλ Νιμρ, ένας θρησκευτικός ηγέτης από την Αουάμια, εξελίχθηκε σε σύμβολο με τα κηρύγματά του και, φυσικά, έφαγε το κεφάλι του. Συνελήφθη και εκτελέστηκε το 2016 με την κατηγορία της τρομοκρατίας.

🔎Πού καταλήγουμε; Ότι οι σιίτες δεν βρίσκονται μόνο στο Ιράν. Επηρεάζουν μεγάλους πληθυσμούς στη γύρω περιοχή, που είναι συγκεντρωμένο σχεδόν το 30% του πετρελαίου της υφηλίου. Όσο συνεχίζεται ο πόλεμος, το Ιράν θα παίζει όλο και περισσότερο το χαρτί του «θρησκευτικού κινήτρου». Και μετά την εμπλοκή των ΗΠΑ για να ανατραπεί το σιιτικό καθεστώς των μουλάδων και να αντικατασταθεί π.χ. από έναν κοσμοπολίτη «σάχη», μπορεί να κινητοποιήσει δυνάμεις που ούτε ξέρουμε ότι υπάρχουν.

To Ιράν πριν τους μουλάδες: Παχλαβί, Μοσαντέκ, Σοράγια, σκισμένα τσαντόρ, γαλλικές κασέτες

 

Τι γνωρίζουμε για το Ιράν; Ότι παλιά λεγόταν Περσία. Ότι μας είχαν άχτι τους Έλληνες, από τότε που ήμασταν πόλεις-κράτη και όχι κάτι ενιαίο. Ότι τους κατέκτησε ο Μέγας Αλέξανδρος. Ότι άλλαξαν πολλές αυτοκρατορίες. Ότι επί σάχη οι γυναίκες φορούσαν μαγιό μπικίνι και παντελόνια τζιν. Και ότι από τότε που ανέβηκε στην εξουσία ο Χομεϊνί οι γυναίκες κουκουλώθηκαν με τσαντόρ, οι άνδρες άφησαν μούσια και η χώρα έγινε το πρώτο πραγματικά θεοκρατικό καθεστώς του σύγχρονου κόσμου.

🔎Αυτά μόνο. Δυστυχώς. Άντε, να’ χουμε ακούσει και ότι η χώρα έχει πολύ πετρέλαιο. Για την ακρίβεια, πάρα πολύ πετρέλαιο. Και ότι κάποια στιγμή είχε αναλάβει ένας Μοσαντέκ, καλός άνθρωπος, πήγε να τα βάλει με τη Δύση και τους πετρελαιάδες και έφαγε το κεφάλι του. Και για τη Σοράγια, τη δεύτερη σύζυγο του σάχη, που τη χώρισε επειδή ήταν στείρα κι αυτή έπνιγε τη θλίψη της σε διακοπές διαρκείας στην Ελλάδα, που υπεραγαπούσε.

🔎Έχουμε μεγάλα κενά ιστορικά όσον αφορά εκείνη την περιοχή, που υπήρξε κομβική στην παγκόσμια ιστορία. Ανάθρεψε αυτοκρατορίες που κυριάρχησαν επί αιώνες, δυναστείες ζάμπλουτες, αλλά και τώρα παίζει έναν τρομακτικά σημαντικό γεωστρατηγικό ρόλο, λόγω της θέσης του και των πετρελαίων του.

🔎 Ορίστε, λοιπόν, κάποια στοιχεία που θα μας βοηθήσουν όχι μόνο να γνωρίσουμε καλύτερα το Ιράν, αλλά και να καταλάβουμε γιατί βρίσκεται σε μια κατάσταση που στην Ελλάδα την περιγράφουμε ως «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα»;

🔎To κείμενο δεν είναι απολύτως ιστορικό. Δεν έχει σκοπό να παρουσιάσει αναλυτικά την ιστορία της Περσίας από τον Κύρο, τον Ξέρξη και τον Μαρδόνιο και τον Δαρείο. Στην περιοχή, πάντως, αναπτύχθηκαν όντως μεγάλες αυτοκρατορίες. Και οι αυτοκρατορίες, ξέρετε, «δημιουργούν» διοικητές και διοικητικούς υπαλλήλους.

🔎Η διοικητική εμπειρία των Περσών χάνεται στα βάθη των αιώνων. Κι ήταν αυτή που, μαζί με τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους, βοήθησε να μείνουν ζωντανοί παρά τις κατακτήσεις και από διαφορετικούς λαούς. Από το βασίλειο των Μήδων, που δημιουργήθηκε περίπου το 678 π.Χ. μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα στην περιοχή που ονομάζουμε σήμερα Ιράν αναπτύχθηκαν τουλάχιστον δέκα σημαντικότατες δυναστείες-αυτοκρατορίες, που εκτείνονταν πολύ περισσότερο από τα σημερινά σύνορα.

🔎Το σημαντικό είναι ότι οι Πέρσες, παρά τις κατακτήσεις, έβρισκαν τρόπους να επιβάλλουν το δικό τους πολιτισμό και στο τέλος να αφομοιώνουν τους ίδιους τους κατακτητές τους! Αυτό συνέβη μέχρι και με τον Μέγα Αλέξανδρο. Αλλά συνέβη και με τις τελευταίες «ξένες» δυναστείες που διαφέντεψαν την Περσία από το 1736 ως το 1925: Τους Αφσάρ και τους Κατζάρ.

🔎Οι Ασφάρ ήταν μια τουρκογενής φυλή από το σημερινό Τουρκμενιστάν, οι οποίοι κατέκτησαν το σημερινό Ιράν και οι αρχηγοί τους το κυβέρνησαν από το 1736 ως το 1794. Τότε έχασαν τον πόλεμο από τους Κατζάρ, άλλη τουρκογενή φυλή, από το σημερινό Αζερμπαϊτζάν. Αυτοί έμειναν στην εξουσία ως το 1925. Παρά την κατάκτησή τους, δεν κατάφεραν βέβαια να επιβάλλουν τον δικό τους πολιτισμό στη χώρα. Υιοθέτησαν, μάλιστα, την περσική γλώσσα, τα φαρσί, όχι μόνο ως επίσημη του κράτους, αλλά τη χρησιμοποιούσαν ως γλώσσα της αυλής και του πολιτισμού.

🔎Ως αυτοκρατορίες που διαδέχονταν η μία την άλλη, τα κράτη που διαφέντευαν το Ιράν είχαν συνηθίσει να έχουν πάρε-δώσε με διαφορετικούς λαούς. Η βάση, βέβαια, ήταν οι καθ’ εαυτό Πέρσες, και οι συγγενείς ιρανικοί λαοί τους που έχουν κάποιες διαφορές, κυρίως γλωσσικές (Μαζανταρανοί, Λουριστανοί, Γκιλάκι κτλ.).

🔎Ακόμα και σήμερα, λοιπόν, οι Πέρσες εκτιμάται ότι αποτελούν λίγο παραπάνω από το 50% του πληθυσμού της χώρας. Με τους άλλους συγγενείς λαούς φτάνουν λίγο πάνω από το 60%. Οι υπόλοιποι είναι Αζέροι (24%), Κούρδοι (7%), Άραβες (3%), Τουρκμένοι (2%), Βελούχοι (2%).

🔎Ποιος ήταν και είναι ακόμα ο συνδετικός κρίκος μεταξύ τους; Το σιιτικό ισλάμ, που θεωρείται πολύ πιο επαναστατικό και ριζοσπαστικό από το «ορθόδοξο» σουνιτικό ισλάμ. Το 95% του σημερινού πληθυσμού του Ιράν είναι σιίτες, κι αυτή τους η πίστη (που καθιερώθηκε εκεί από τις αρχές του 1500 μ.Χ.) έχει αποδειχτεί ότι ξεπερνάει την εθνολογία. Στην περιοχή, άλλωστε, βρίσκονται μερικοί από τους πιο ιερούς τόπους των σιιτών, ειδικά στις πόλεις Μασάντ και Κομ, στα ανατολικά.

🔎Σε κείμενο της ΓΕΩγραφίδας για τους Αζέρους του Ιράν αναφέραμε ήδη ότι οι σιίτες Αζέροι του Ιράν έχουν διαχρονικά μικρή διάθεση να ενωθούν με τους Αζέρους του Αζερμπαϊτζάν, παρ’ ότι έχουν κοινή γλώσσα και μοιράζονται πολλά πολιτισμικά στοιχεία. Το ίδιο ισχύει και με τους Κούρδους. Οι Άραβες στα δυτικά της χώρας, στην περιοχή του Χουζεστάν, θα καλόβλεπαν μια ένωση μόνο με τους (επίσης σιίτες) Άραβες στο νότιο Ιράκ.

🔎Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι, παρά την ποικιλία στην εθνολογική σύσταση του Ιράν, δεν υπήρχαν ποτέ σοβαρά αποσχιστικά κινήματα στη χώρα. Γι’ αυτό, άλλωστε, καλλιεργήθηκε και επί πολλά χρόνια η εντύπωση ότι οι κάτοικοι του Ιράν είναι «Πέρσες» και τίποτε άλλο.

🔎Μετά την ήττα τους από τους Ρώσους στον Καύκασο, που τους ανάγκασε να αποχωρήσουν από την περιοχή, οι Κατζάρ ανέπτυξαν πιο στενές σχέσεις με τους Βρετανούς, ειδικά μετά το 1850. Οι οποίοι έκλεισαν και εμπορικές συμφωνίες, αλλά κυρίως τους ένοιαζε να είναι η περιοχή ήρεμη για να μην κινδυνεύει ο δρόμος προς τις Ινδίες, το πετράδι του βρετανικού στέμματος.

🔎Αυτές οι συμφωνίες, όμως, ήταν και η αιτία του πρώτου ξεσηκωμού του κόσμου εναντίον της εξουσίας. Το 1891 η Περσία και η Βρετανία έκλεισαν συμφωνία που παραχωρούσε τα δικαιώματα στο εμπόριο καπνού στους Βρετανούς για 50 χρόνια. Στην ουσία ένας Βρετανός ταγματάρχης θα διαχειριζόταν όλο το εμπόριο καπνού του Ιράν, το οποίο απασχολούσε τότε το 20% του εργατικού δυναμικού της χώρας.

🔎Ο κόσμος επαναστάτησε. Σταμάτησαν να δουλεύουν στα χωράφια, στις πόλεις βγήκαν στους δρόμους, οι ουλεμάδες (σιίτες κληρικοί) επηρέαζαν με τα πύρινα κηρύγματά τους. Οι Κατζάρ πιάστηκαν απροετοίμαστοι. Η συμφωνία ακυρώθηκε.

🔎Το 1905 είχαμε νέες ταραχές. Αυτή τη φορά ο Κατζάρ σάχης Μοζαφάρ Αλ Ντιν, για να παραμείνει στην εξουσία, αναγκάστηκε να προχωρήσει σε κινήσεις εκδημοκρατισμού. Για πρώτη φορά υιοθετήθηκε σύνταγμα και λειτούργησε κοινοβούλιο. Μοιάζουν μικρά σήμερα, αλλά τότε ήταν εξωπραγματικά. Και συνέβησαν πρώτη φορά στον ισλαμικό κόσμο, πριν ακόμα και από την επανάσταση των Νεότουρκων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

🔎Το τέλος της τουρκογενούς δυναστείας των Κατζάρ ήλθε το 1925. Ήταν κάτι αναμενόμενο, δεδομένου ότι την «συνταγματική» 20ετία κάθε τόσο ξεσπούσαν ταραχές σε διάφορα σημεία της χώρας και η κεντρική κυβέρνηση φαινόταν αδύναμη. Εκείνη τη χρονιά έγινε στρατιωτικό πραξικόπημα και στην εξουσία ανήλθε ο στρατηγός Ρεζά Χαν, ο οποίος δεν αρκέστηκε μόνο στο να κυβερνά τη χώρα σαν δικτάτορας. Έγινε ο ίδιος σάχης και ίδρυσε την δυναστεία των Παχλαβί.

🔎Ο Ρεζά Χαν ήταν Μαζανταρανός, ανήκε δηλαδή σε μια ιρανική φυλή, αλλά όχι απόλυτα περσική. Παρ’ όλα αυτά, αυτό που επεδίωξε ήταν η απόλυτη «περσοποίηση» της χώρας και η σταδιακή μείωση της επιρροής των σιιτών μουλάδων. Πρόβαλλε, δηλαδή, το έθνος ως συνεκτικό κρίκο αντί για τη θρησκεία.

🔎Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του συνέβη και το εξής εκπληκτικό: Έδωσε εξουσίες στην αστυνομία για να «εκμοντερνίσει» τη χώρα με το ζόρι. Έτσι, λοιπόν, οι αστυνομικοί λειτουργούν με την ακριβώς αντίθετη λογική που βλέπουμε τα τελευταία χρόνια! Αντί να κυνηγούν π.χ. τις γυναίκες χωρίς τσαντόρ, κυνηγούσαν αυτές που ήταν καλυμμένες με τσαντόρ και τα έσχιζαν στη μέση του δρόμου!

🔎Η μαντήλα χιτζάμπ απαγορεύτηκε διά νόμου το 1936. Οι άνδρες «ενθαρρύνονταν» (στην ουσία αναγκάζονταν) να ντύνονται ευρωπαϊκά και να φοράνε καπέλα με γείσο, τα οποία τους εμπόδιζαν να ακουμπάνε το μέτωπο στο έδαφος όταν προσεύχονταν.

🔎Το Ιράν έκανε βήματα προς τη Δύση. Βοήθησαν, βέβαια, και οι Βρετανοί που είδαν τη χώρα με άλλο μάτι μετά την ανακάλυψη (το 1908) τεράστιων κοιτασμάτων πετρελαίου στην περιοχή του Χουζεστάν, στον μυχό του Περσικού Κόλπου. Στο πιτς-φυτίλι δημιουργήθηκε η Anglo-Persian Oil Company, μια υποτίθεται κοινοπραξία εκμετάλλευσης των πετρελαίων, στην ουσία μια αποικιακή συμφωνία. Το ποσοστό του κράτους ήταν πολύ μικρότερο απ’ αυτό που θα έπρεπε.

🔎Με τα λεφτά, πάντως, του πετρελαίου έγιναν διάφορα έργα, που δημιούργησαν μια εικόνα μοντέρνου κράτους. Η επαρχία, όμως, ακόμα ήταν εξαιρετικά υπανάπτυκτη, με τη γη στα χέρια μεγαλοτσιφλικάδων. Ο σάχης και οι υποστηρικτές του ήταν οι μεγάλοι ευνοημένοι.

🔎Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο σάχης Ρεζά Χαν, όπως αποδείχτηκε αργότερα με την αποκάλυψη μυστικών εγγράφων, περίμενε τη Γερμανία να νικήσει και μάλιστα εύκολα. Δεν εκδηλώθηκε, βέβαια, και προτίμησε την ουδετερότητα. Αλλά η γεωστρατηγική θέση της χώρας του και κυρίως τα πετρέλαια ήταν πολύ σημαντικά για τους Συμμάχους, ώστε να το ρισκάρουν.

🔎Με αφόρητη διεθνή πίεση τόσο από τη Βρετανία, όσο και από την γειτονική ΕΣΣΔ, ο Ρεζά Χαν αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το θρόνο υπέρ του γιου του Μοχάμεντ Ρεζά, ο οποίος τότε ήταν μόλις 22 ετών και λειτουργούσε σαν μαριονέτα. Η χώρα καταλήφθηκε από σοβιετικά (στο βορρά) και βρετανικά (στο νότο) στρατεύματα και παρέμεινε τυπικά ουδέτερη, στην ουσία όμως προμήθευε τους Συμμάχους με το πολύτιμό πετρέλαιό της.

🔎Οι Σοβιετικοί φάνηκε ότι στην αρχή ήθελαν να επεκταθούν προς το νότο, γι’ αυτό στις δικές τους ζώνες κατοχής στο βορρά ίδρυσαν «σοβιετικές δημοκρατίες» για Αζέρους και Κούρδους (στις περιοχές που είχαν πλειοψηφία), προφανώς για να τις ενσωματώσουν αργότερα. Το 1943, όμως, η συμμαχική Διάσκεψη της Τεχεράνης εγγυήθηκε ότι μετά τον πόλεμο τα σύνορα του Ιράν θα έμεναν ίδια κι απαράλλαχτα. Οπότε οι Σοβιετικοί άργησαν μεν, αλλά αποχώρησαν το 1946 με βαριά καρδιά.

🔎Το Ιράν ακριβώς μετά τον Β’ Π.Π. προσπάθησε να εξελιχθεί σε μια συνταγματική μοναρχία δυτικού τύπου. Με τον σάχη να βασιλεύει αλλά να μην κυβερνά. Το κοινοβούλιο πήρε εξουσίες. Κι εκεί έλαμψε το άστρο του Μοχάμαντ Μοσαντέκ, ενός ριζοσπάστη πολιτικού, που ήταν επί πολλά χρόνια σε κυβερνητικές θέσεις (υπουργός εξωτερικών από το 1923 και για πολλά χρόνια κυβερνήτης επαρχιών) κι έγινε πρωθυπουργός το 1951.

🔎Ένας δυτικοαναθρεμμένος πολιτικός, με σπουδές νομικής στη Γαλλία και την Ελβετία, ο Μοσαντέκ μάλλον υπερεκτίμησε τις δυνάμεις του. Ένιωσε ότι η δημοφιλία του μπορούσε να τον οδηγήσει σε απευθείας σύγκρουση με το κατεστημένο. Ανάμεσα στις μεταρρυθμίσεις του ήταν και η πιο κομβική, η εθνικοποίηση των πετρελαίων της χώρας! Μια απόφαση αδιανόητη, που γέμισε μεν τα ταμεία της χώρας, αλλά τον ίδιο τον οδήγησε σε περιπέτειες.

🔎Βρετανοί και Αμερικανοί, που είχαν αρχίσει να ανακατεύονται για τα καλά στην περιοχή, δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι θα έχαναν τα προνομιακά τους πετρέλαια μέσα σε μια νύχτα. Το 1953 οργάνωσαν στρατιωτικό πραξικόπημα, υπό έναν απόστρατο στρατηγό, και πέτυχαν να απομακρύνουν τον Μοσαντέκ από την πρωθυπουργία. Ουσιαστικά τον πέταξαν εκτός πολιτικής, δικάστηκε και καταδικάστηκε, έμεινε φυλακισμένος κατ’ οίκον για όλη την υπόλοιπη ζωή του και όταν πέθανε θάφτηκε στην αυλή του σπιτιού του, για να μην υπάρξουν ταραχές στην κηδεία του!

🔎Το όνομα Μοσαντέκ ακόμα και σήμερα αντιμετωπίζεται με σεβασμό στο Ιράν. Ήταν ο άνθρωπος που προσπάθησε να κάνει κάτι δύσκολο και, κατά το κοινώς λεγόμενο, «τον έφαγαν τα συμφέροντα».

🔎Από το 1953, λοιπόν, μέχρι το 1979 που έπεσε ο σάχης Μοχάμεντ Ρεζά, το Ιράν κατρακύλησε στον αυταρχισμό. Έμοιαζε περισσότερο η εξουσία με μια «μπανανία», απόλυτα ελεγχόμενη από τη Δύση. Με μια πανίσχυρη και ανελέητη μυστική αστυνομία, τη ΣΑΒΑΚ, ένα όνομα που έγινε συνώνυμο του απόλυτου μίσους. Και με ολοένα πιο εχθρική διάθεση στον σιιτικό κλήρο, που έβρισκε συνέχεια πατήματα να κατηγορεί τον σάχη.

🔎Αιτίες κι αφορμές; Πολλές. Κατ’ αρχάς, οι δύο πρώτες του γυναίκες δεν ήταν του δόγματος. Η πρώτη του γυναίκα, η Φαουζία, ήταν σουνίτισσα από την Αίγυπτο. Η δεύτερη, η ηθοποιός Σοράγια, μεγάλωσε στο Βερολίνο και εκπαιδεύτηκε στο Λονδίνο και την Ελβετία, και λεγόταν ότι ήταν χριστιανή πριν ασπαστεί το ισλάμ για να παντρευτεί.

🔎Όπως όλα τα τέτοιου είδους καθεστώτα, έτσι κι αυτό του Ιράν βασίστηκαν στους «ενδόξους προγόνους». Το 1971 γιορτάστηκαν σε μια φαραωνική τελετή τα 2.500 χρόνια της αυτοκρατορίας της Περσίας, παρουσία 60 μοναρχών και ηγετών όλου του κόσμου. H γιορτή σχολιάστηκε από τον κλήρο ως «αρχαιολατρεία» και θα έμεινε εκεί αν δεν υπήρχε άλλη μια αδιανόητη απόφαση: Το 1976 αποφασίστηκε να αλλάξει το παραδοσιακό ισλαμικό ημερολόγιο σε «παραδοσιακό» περσικό! Σε μια νύχτα οι Ιρανοί πήγαν από το έτος 1355 στο 2535.

🔎Από το 1963 κιόλας ο σάχης είχε αποκτήσει αντίπαλο. Ο Ρουχολάχ Χομεϊνί είχε ξεχωρίσει για τα πύρινα λόγια του εναντίον της εξουσίας, αλλά και των δυτικών που τον στήριζαν. Το 1965 οδηγήθηκε στην εξορία, κατ’ αρχάς στη Νατζάφ του Ιράκ, επίσης ιερή πόλη των σιιτών, και μετά στο Παρίσι.

🔎Ο σάχης πίεσε τον Σαντάμ Χουσεϊν να τον διώξει από το Ιράκ για να μην βρίσκεται κοντά, αλλά την πάτησε. Οι οπαδοί του Χομεϊνί εκμεταλλεύτηκαν τις καλύτερες ταχυδρομικές και τηλεφωνικές υπηρεσίες της Γαλλίας για να διαδώσουν το μήνυμα του Χομεϊνί στη χώρα τους. Κασέτες με τα κηρύγματα του Χομεϊνί κυκλοφορούσαν συνεχώς, πολλές φορές μάλιστα μαγνητοφωνούνταν μέσω τηλεφώνου!

🔎Η κυβέρνηση προσπάθησε να δείξει ένα πιο φιλολαϊκό πρόσωπο, κυρίως με την απόφαση αναδιανομής της γης στην επαρχία, αλλά κι αυτό απέτυχε. Βουτήχτηκε στη διαφθορά και στο νεποτισμό, αφού οι μεγαλοτσιφλικάδες αγόραζαν εκ νέου έναντι μικρού τιμήματος τα χωραφάκια που δόθηκαν τζάμπα στους ακτήμονες, χωρίς να τους δοθούν ούτε τρακτέρ, ούτε σπόροι, ούτε λιπάσματα, δηλαδή τα μέσα για να καλλιεργήσουν μόνοι τους τη γη.

🔎Το Ιράν στα χρόνια του σάχη απέχει πολύ από αυτό που νομίζουν πολλοί, μια λειτουργική δυτική κοινωνία. Προφανώς οι γυναίκες στις πόλεις ντύνονταν ευρωπαϊκά, σπούδαζαν στα πανεπιστήμια και είχαν ελευθερίες, αλλά στην επαρχία υπήρχαν πολλά τσαντόρ και οι οικονομικές διαφορές των τάξεων συνεχώς μεγάλωναν.

🔎Ο κόσμος επαναστάτησε το 1979. Κύριο μέλημα, να πέσει το καθεστώς του σάχη. Όταν ξεκινούσαν οι ταραχές, τα πλήθη ήταν ετερόκλητα: Από το καταπιεσμένο κομουνιστικό κίνημα μέχρι τους φανατικούς οπαδούς των σιιτών μουλάδων.

🔎Τι περίμεναν; Ασφαλώς όχι να πέσει τόσο εύκολα το δυτικοθρεμμένο καθεστώς του σάχη. Οι πρώτες επιδιώξεις ήταν να λειτουργήσει πάλι ένα δυνατό κοινοβούλιο, μια ανεξάρτητη εκλεγμένη εκτελεστική εξουσία. Γρήγορα, όμως, το εύρος των διαδηλώσεων ήταν τέτοιο που φάνηκε ότι οι μουλάδες είχαν πάρει το πάνω χέρι.

🔎Ο Χομεϊνί φαινόταν ως η κεντρική φιγούρα της αντιπολίτευσης, όμως ως την τελευταία στιγμή δεν είχε κάνει γνωστές τις φιλοδοξίες του να ηγηθεί της Επανάστασης και χειροπιαστά, όχι μόνο πνευματικά. Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγες ημέρες πριν αναχωρήσει από το Παρίσι για την αποθεωτική του υποδοχή στην Τεχεράνη, είχε δεσμευτεί για ένα «δημοκρατικό πολιτικό σύστημα».

🔎Και κάτι περισσότερο: Οι σιίτες κληρικοί μεθόδευαν να μετατρέψουν την ιερή πόλη Κομ σ’ ένα Βατικανό της σιιτικής πίστης, μια πόλη-κράτος, που θα έδινε και κοσμική εξουσία στον Χομεϊνί όταν θα επέστρεφε. Βεβαίως με τον πρώτο λόγο που απηύθυνε στο αλλοπαρμένο πλήθος όταν πάτησε θριαμβευτής στην Τεχεράνη την 1^η Φεβρουαρίου 1979 φρόντισε να δείξει το πρόσωπό του με τη χαρακτηριστική φράση: «Θα τους χτυπήσω για να τους σπάσω τα δόντια».

🔎Ο σάχης είχε εγκαταλείψει τη χώρα από τις 16 Ιανουαρίου. Θεωρητικά η χώρα ήταν σε μεταβατική κυβέρνηση, αλλά ο Χομεϊνί δεν την έλαβε καθόλου υπ’ όψιν. Με την εξουσία που του έδινε το αφιονισμένο πλήθος διαμόρφωσε το δικό του καθεστώς, που ισχύει (με κάποια σκαμπανεβάσματα) μέχρι σήμερα.

🔎Είναι όλοι οι Ιρανοί οπαδοί της Επανάστασης; Προφανώς όχι. Όπως δεν ήταν πριν και όλοι οπαδοί του καθεστώτος του σάχη. Αυτό αποδεικνύεται εύκολα. Στις πρόσφατες προεδρικές εκλογές συμμετείχε μόλις το 40% του εκλογικού σώματος των περίπου 61 εκατομμυρίων εγγεγραμμένων, άρα περίπου το 30% του πληθυσμού των 90+ εκατομμυρίων.

🔎Η εξουσία στο Ιράν έκανε σοβαρές προσπάθειες για να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο, ειδικά στην επαρχία. Οι επιτυχίες στη γεωργία, την κτηνοτροφία, στην διανομή του πετρελαϊκού πλούτου, προβάλλονται πολύ από το καθεστώς. Από την άλλη, όμως, η αναγκαστική υιοθέτηση του τσαντόρ και η στέρηση βασικών ελευθεριών απ’ όλες τις γυναίκες, και η αίσθηση πως ό,τι και να κάνεις βρίσκεσαι συνεχώς υπό έλεγχο, έχουν κουράσει ειδικά τις νέες γενιές.

🔎Κομβικό ρόλο στην ύπαρξη και τη μακροημέρευση του καθεστώτος είναι το δόγμα εναντίον του Ισραήλ. Ο Χομεϊνί το είχε ξεκαθαρίσει από τον πρώτο του λόγο, ότι στρατηγικός στόχος του Ιράν είναι η απόλυτη καταστροφή του κράτους του Ισραήλ. Γι’ αυτό και η καταστροφή του πυρηνικού προγράμματος είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο απ’ ό,τι θα ήταν για μια οποιαδήποτε άλλη χώρα. Στην ουσία ματαιώνει (αναβάλλει λένε οι μουλάδες) την καταστροφή του Ισραήλ.

🔎Το ζήτημα είναι πώς θα «πουλήσει» αυτή την κατάσταση το καθεστώς του Ιράν στον πληθυσμό του. Θα πετύχει στο στρατιωτικό πεδίο (με τους πυραύλους κτλ.) κάποιες «νίκες», έτσι ώστε να πείσει ότι έχει ακόμα μεγάλη δύναμη και το φοβούνται; Και θα ησυχάσει, μέχρι να δουν τι μπορεί να σωθεί από το πυρηνικό πρόγραμμα και να ξεκινήσουν πάλι;

🔎Ή ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπενγιαμίν Νετανιάχου, που φώναξε στο λαό του Ιράν «ξεσηκωθείτε» στο μήνυμά του μετά την επίθεση, έχει αντιληφθεί καλύτερα την κατάσταση; Γνωρίζει, δηλαδή, ή μπορεί να μεθοδεύσει ένα κίνημα απέναντι στο καθεστώς, που θα φουντώσει απ’ αυτή την επίθεση και θα ρίξει τους μουλάδες έτσι ακριβώς όπως τους ανέβασε, με ανεξέλεγκτες ταραχές;

Σανούσι: Τι συμβαίνει στη Λιβύη με διαφορετική ματιά

Αυτά που γίνονται στη Λιβύη τα τελευταία 15 χρόνια τα γνωρίζουμε, πάνω-κάτω. Αντιμαχόμενες παρατάξεις έχουν χωρίσει τη χώρα σε κομμάτια και πολεμούν για την εξουσία. Υπάρχουν δύο σοβαροί παίκτες, δύο «κυβερνήσεις», μία στα δυτικά της χώρας και μία στα ανατολικά, και δεκάδες διαφορετικές μικρές ενεργές ένοπλες ομάδες που κατέχουν μικρά κομματάκια εδάφους και εξουσίας, κυρίως στην έρημο του νότου.

🔎Οι περισσότεροι ονομάζουν αυτή την θλιβερή κατάσταση «εμφύλιο πόλεμο». Δεν είναι έτσι. Ο εμφύλιος προϋποθέτει αυτοί που παίρνουν τα όπλα ο ένας εναντίον του άλλου να ανήκουν στο ίδιο έθνος, όχι μόνο στο ίδιο κράτος. Ξεχνάμε ότι η Λιβύη είναι ένα απολύτως τεχνητό κράτος, που δημιουργήθηκε σαν αποτέλεσμα συμβιβασμών μόλις το 1951.

🔎Ως τότε, επί αιώνες, τα διαφορετικά της κομμάτια όχι μόνο διοικούνταν με διαφορετικό τρόπο, αλλά ήταν και προσανατολισμένα να «κοιτάζουν» σε όλους τους τομείς, από εμπορικά μέχρι και πολιτιστικά, σε διαφορετικά σημεία.

🔎Για να καταλάβουμε καλύτερα την κρίση στη Λιβύη, προσφέρουμε σήμερα μια διαφορετική ματιά. Μια βουτιά στην ιστορία και την εθνολογία της περιοχής, που δείχνει τη βαθιά διαίρεση και την πολύ μεγάλη δυσκολία να ενωθούν τα κομμάτια αυτά στο άμεσο ή το απώτερο μέλλον. Με λίγα λόγια, θα μιλήσουμε για τους Σανούσι.

🔎Τι είναι οι Σανούσι; Μια μουσουλμανική θρησκευτικο-πολιτική δυναστεία, που ιδρύθηκε μεν από έναν, αλλά απέκτησε εκατοντάδες χιλιάδες υποστηρικτές στην σημερινή ανατολική Λιβύη. Μια κίνηση που συνδυάζει το σουνιτικό ισλάμ με τον μυστικισμό των Σούφι. Και βρήκε πρόσφορο έδαφος σε μια περιοχή πολύ διαφορετική από την υπόλοιπη Λιβύη.

🔎Ας πάμε πιο πίσω. Η Λιβύη, όπως αναφέρθηκε ήδη, σαν κράτος που το βλέπουμε και σήμερα στο χάρτη υπάρχει από το 1951. Πριν απ’ αυτό υπήρξε αποικία των Ιταλών, διαιρεμένη όμως σε επαρχίες. Οι οποίες υπήρχαν από πιο παλιά, από τότε που η περιοχή ήταν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

🔎Και στο απώτατο παρελθόν, βέβαια, η εθνολογική σύσταση της ανατολικής Λιβύης ήταν πολύ διαφορετική από το δυτικό άκρο. Τα ανατολικά παράλια, που βρίσκονται ακριβώς κάτω από την Κρήτη, υπήρξαν τόπος αποικισμού από Ελληνογενείς πληθυσμούς (κυρίως από το νησί της Σαντορίνης) κι εκεί αναπτύχθηκε η Πεντάπολις, η περιοχή με τις πέντε μεγάλες πόλεις και βασικό κέντρο την Κυρήνη. Αυτή την αρχαία πόλη, που έδωσε μέχρι και το μοντέρνο όνομα σ’ όλη αυτή την περιοχή (Κυρηναϊκή).

🔎Τα μεταναστευτικά-κατακτητικά κύματα των Αράβων μετά τον 7^ο αιώνα μ.Χ., όταν ο Μωάμεθ ίδρυσε το Ισλάμ στην Αραβία, κατέκλυσαν την περιοχή και διέδωσαν τη θρησκεία στους ντόπιους (βερβερικής καταγωγής) αυτόχθονες πληθυσμούς. Το βασικό κύμα, όμως, που άλλαξε τη σύσταση της περιοχής και της έδωσε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της αναπτύχθηκε τον 11^ο αιώνα, κυρίως από τους Μπανί Χιλάλ και τους Μπανί Σαλίμ.

🔎Τι ήταν αυτοί; Αραβικές φυλές (διευρυμένες οικογένειες, καλύτερα) που έφτασαν στην περιοχή με τα κοπάδια τους, τα κατσίκια και τα πρόβατά τους, κι εγκαταστάθηκαν στην εύφορη ενδοχώρα, την οποία ονόμασαν Τζαμπάλ Αλ Άχνταρ, δηλαδή Πράσινο Βουνό. Έτσι η περιοχή από τα παράλια μέχρι τις παρυφές της ερήμου απέκτησε έναν σημαντικό πληθυσμό, ο οποίος είχε πολύ ανεπτυγμένο το αίσθημα της ανεξαρτησίας.

🔎Τα ανατολικά της σημερινής Λιβύης θεωρούνταν επί αιώνες «εξάρτημα» της Αιγύπτου. Από τους Πτολεμαίους ακόμα. Η περιοχή έγινε ρωμαϊκή επαρχία κι αργότερα ουσιαστικά το εσωτερικό έμεινε ακυβέρνητο. Η όποια αιγυπτιακή ή αργότερα οθωμανική εξουσία εξαντλούνταν στις παραθαλάσσιες μεσογειακές πόλεις. Μόνο από τα μέσα του 17^ου αιώνα και μετά υπήρξε μια προσπάθεια να επεκταθεί η κυριαρχία προς το νότο.

🔎Τι έκαναν αυτοί οι βεδουίνοι εκτός από τα βόσκουν τα κοπάδια τους; Πουλούσαν προστασία! Στα αμέτρητα καραβάνια από τα δυτικά του Μαγκρέμπ (την Αλγερία, το Μαρόκο κτλ.) που κατευθύνονταν προς τη Μέκκα για το προσκύνημα. Στην ουσία τους πλήρωναν για να μην τους επιτεθούν!

🔎Σ’ αυτό το εύφορο έδαφος φύτρωσαν και ιδέες. Εκεί «καλλιέργησε» το δόγμα του ο Μουχάμαντ Ιμπν Αλί Αλ Σανούσι, ο ιδρυτής όλης αυτής της κίνησης. Είχε γεννηθεί το 1787 πολύ πιο δυτικά, στο Αλγέρι, αλλά με την οικονομική άνεση της οικογένειας (ήταν γιος σημαντικού φύλαρχου) ταξίδεψε σε όλο το μουσουλμανικό κόσμο και γνώρισε από κοντά όλα τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά ρεύματα.

🔎Με τα χρόνια, ο Αλ Σανούσι κατέληξε στο ότι το Ισλάμ είχε χάσει την «αγνότητά» του και έπρεπε να επιστρέψει αγνές του ρίζες, αυτές που δίδαξε ο Προφήτης Μωάμεθ στους φτωχούς Βεδουίνους της Αραβίας. Μετά το 1830 ήθελε να εξαπλώσει τις ιδέες του στην πατρίδα του, ωστόσο βρήκε πολύ διαφορετική κατάσταση απ’ αυτή που ήθελε. Η Αλγερία βρισκόταν πια υπό την ασφυκτική μπότα των Γάλλων και κυρίως στις μεγάλες πόλεις δεν υπήρχαν αυτιά πρόθυμα να τον ακούσουν.

🔎Επέλεξε, λοιπόν, ένα πολύ πιο πρόσφορο περιβάλλον: Το Πράσινο Βουνό. Εκεί ο πληθυσμός ήταν κυρίως νομαδικός, πιο κοντά στη γη, και η εξουσία των Οθωμανών ήταν και πιο χαλαρή, αλλά και πιο ανεκτική σε τέτοιου είδους διδασκαλία. Ο Αλ Σανούσι κατασκεύασε ένα μεγάλο τζαμί στην πόλη Μπέιντα, στο οποίο έδωσε το όνομά του, κι άρχισε να κηρύττει τις ιδέες του.

🔎Το δόγμα του εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά. Πολύ γρήγορα έγινε ο «Σανούσι Ελ Κεμπίρ», ο Μεγάλος Σανούσι. Κι ακριβώς επειδή επικαλέστηκε κι αυτός ότι ήταν απευθείας απόγονος του Προφήτη, έγινε πολιτικο-θρησκευτικός ηγέτης. Και οι πολυάριθμοι, πλέον, οπαδοί του πήραν το όνομά του, σα να ανήκαν στην ίδια οικογένεια. Έγιναν ο λαός των Σανούσι.

🔎Ανεξάρτητοι και πολεμοχαρείς, οι Σανούσι ήταν ο κύριος λόγος που οι Γάλλοι σταμάτησαν στην Αλγερία και δεν επεκτάθηκαν πιο ανατολικά στην κατάκτηση της βόρειας Αφρικής, ειδικά από το 1902 ως το 1913. Υποτίθεται ότι πολεμούσαν για χάρη τον Οθωμανών, αλλά στην ουσία το έκαναν για τον εαυτό τους.

🔎Μετά τον Ιταλο-τουρκικό πόλεμο του 1911-12 η περιοχή τους άλλαξε χέρια. Από τους Οθωμανούς πέρασε στους Ιταλούς. Η περιοχή χωρίστηκε σε τρία μέρη, την Τριπολιτάνια (δυτικά), την Κυρηναϊκή (ανατολικά) και το ερημικό αραιοκατοικημένο Φεζάν στο νότο.

🔎Οι Σανούσι απλά άλλαξαν εχθρό. Τώρα πολεμούσαν τους Ιταλούς. Είχαν, μάλιστα, σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες, με την συμβολή Γερμανών και Τούρκων αξιωματικών, που τους καθοδηγούσαν. Όλοι αυτοί, βέβαια, είχαν σκοπό να επιτεθούν προς την βρετανοκρατούμενη Αίγυπτο, ειδικά μετά το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

🔎Το 1916 έγινε πράγματι η επίθεση, αλλά αποκρούστηκε. Οι συμβουλάτορες από τις ηττημένες χώρες έφυγαν κακήν-κακώς και η περιοχή αποφάσισε να κάνει κινήσεις για ειρήνευση μόνη της. Ο Ιντρίς Αλ Σανούσι, ο εγγονός του Μεγάλου Σανούσι και άρχοντας της περιοχής, διαπραγματεύτηκε μόνος του κυρίως με τους Βρετανούς από την Αίγυπτο.

🔎Η στροφή της Ιταλίας προς την Αντάντ ήταν κομβική στην διατήρηση της εξουσίας της στην περιοχή. Μετά το τέλος του πολέμου, κι ενώ ο Ιντρίς έπαιρνε μόνο αόριστες υποσχέσεις για στήριξη, οι Σύμμαχοι αναγνώρισαν την κυριαρχία της Ιταλίας στην περιοχή, όπως και πριν τον Πόλεμο. Το κύρος του Ιντρίς, όμως, ήταν υπερβολικά μεγάλο για να υποταχθεί.

🔎Έτσι ξεκίνησε ο πόλεμος μεταξύ Ιταλών και Σανούσι, ένας πόλεμος σκληρός που κράτησε οκτώ ολόκληρα χρόνια (1923-1931), με πολύ κόστος σε ανθρώπους και ενέργεια για το καθεστώς του Μουσολίνι. Σε αντίθεση με τη γειτονική Τριπολιτάνια, όπου ο έλεγχος των Ιταλών ήταν εύκολος, στην Κυρηναϊκή τα βρήκαν σκούρα. Ο Ιντρίς εξορίστηκε στην Αίγυπτο από το 1934.

🔎Εκείνη τη χρονιά έκανε την εμφάνισή του και το όνομα «Λιβύη» στους παγκόσμιους χάρτες. Ενώθηκαν η Τριπολιτάνια και η Κυρηναϊκή σε μία «πολιτική» επαρχία, η οποία υποτίθεται ότι είχε την ίδια μορφή διοίκησης μ’ αυτές της ηπειρωτικής Ιταλίας. Ο νότος, το Φεζάν, έμεινε κι αυτός τυπικά ενωμένος, αλλά ήταν υπό στρατιωτική κατοχή και διοίκηση.

🔎Παρά την ένωση, τα δύο κομμάτια της Λιβύης δεν έκαναν καμία προσπάθεια να ενωθούν. Αντίθετα, περίμεναν την ευκαιρία. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η περιοχή της ανατολικής Λιβύης ήταν το κύριο θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων και αντιπαράθεσης μεταξύ των συμμαχικών στρατευμάτων και του Άφρικα Κορπς του Ρόμελ.

🔎Όταν η Ιταλία μπήκε στον πόλεμο με τη μεριά του Άξονα, οι Σανούσι διάλεξαν αμέσως στρατόπεδο, υποστήριξαν τους Βρετανούς,  με αόριστες υποσχέσεις περί ενός δικού τους κράτους όταν θα τελείωνε ο πόλεμος. Πράγματι, όταν η Ιταλία αποσύρθηκε απ’ όλες τις εδαφικές της διεκδικήσεις στη Λιβύη το 1947, η περιοχή χωρίστηκε εκ νέου στα δύο. Στη δύση έκαναν κουμάντο γαλλικά στρατεύματα κατοχής από την Αλγερία και στην ανατολή βρετανικά από την Αίγυπτο.

🔎Το 1949 ο Ιντρίς έκανε την κίνησή του. Με βρετανική στήριξη κήρυξε την ανεξαρτησία του Εμιράτου της Κυρηναϊκής, με εξουσία στη σημερινή ανατολική Λιβύη. Οι Βρετανοί δεν αναγνώρισαν το καθεστώς του, παρά του είπαν να κάνει υπομονή. Στην ουσία τον δελέασαν με κάτι πιο μεγάλο: Να γίνει εμίρης, βασιλιάς δηλαδή, ολόκληρης της αποικιακής Λιβύης, δηλαδή όχι μόνο της Κυρηναϊκής, αλλά και των άλλων δύο κομματιών!

🔎Πράγματι, το 1951 ανακηρύχθηκε το Ηνωμένο Βασίλειο της Λιβύης, που φιλοδοξούσε να ενώσει τα τρία κομμάτια. Μέχρι το 1969, που ο Ιντρίς έχασε την εξουσία, τίποτε δεν είχε γίνει επί της ουσίας. Οι Σανούσι, με την υποστήριξη του Ιντρίς, αποπειράθηκαν να καταλάβουν όλα τα κέντρα εξουσίας σε όλες τις περιοχές, και προκάλεσαν νέες έχθρες.

🔎Το 1969 με το πραξικόπημα που έφερε στην εξουσία τον (τότε συνταγματάρχη) Μουαμάρ Καντάφι, η Λιβύη έπαψε στα χαρτιά να είναι ομοσπονδία επαρχιών κι έγινε ενιαίο κράτος. Τα τρία μεγάλα κομμάτια χωρίστηκαν σε μικρότερα και ο Καντάφι εκμεταλλεύθηκε τους ατέλειωτους ποταμούς από πετρέλαιο για να χρηματοδοτήσει ένα καθεστώς παροχών στους πολίτες του, αλλά και ταυτόχρονης απόλυτης εξουσίας, που δεν επέτρεπε καμία παρέκκλιση.

🔎Στην ουσία ο Καντάφι (με καταγωγή από τις περιοχές της ερήμου, του Φεζάν, αλλά γεννημένος στη Σίρτη, στο νοητό παραθαλάσσιο κέντρο της χώρας) ακολούθησε την ίδια τακτική. Τα πόστα ανέλαβαν άνθρωποι έμπιστοι, της οικογένειας και της φυλής του. Κάτι που πυροδοτούσε νέες εντάσεις.

🔎Ως το 2011, που έπεσε το καθεστώς του, υπήρχε πολύ λίγη πληροφόρηση για το τι συνέβαινε στην Κυρηναϊκή, ειδικά στην ενδοχώρα. Η Βεγγάζη, η πρωτεύουσα της περιοχής, από ένα ακμαίο λιμάνι το οποίο είχε ίδια, αν όχι μεγαλύτερη κίνηση από την Τρίπολη, έγινε ένα περιφερειακό κέντρο.

🔎Δεν υπήρχε ανάλογη ανάπτυξη στα δύο μέρη, ανατολικό και δυτικό. Παρ’ ότι στην περιοχή αυτή βρέθηκαν τα πρώτα κοιτάσματα πετρελαίου και σήμερα ακόμα πάνω από το 70% των αποθεμάτων της Λιβύης (που θεωρούνται από τα μεγαλύτερα του κόσμου) βρίσκονται στην Κυρηναϊκή.

🔎Από το 2011 που έπεσε το καθεστώς του Καντάφι, η πρώτη κίνηση των ανταρτών που ξεκίνησαν από τα ανατολικά για να τον ρίξουν ήταν να κηρύξουν την «αυτονομία» της περιοχής της Κυρηναϊκής. Δηλαδή να διασφαλίσουν ότι στις επόμενες διαπραγματεύσεις της διεθνούς κοινότητας για τη Λιβύη θα συμμετέχουν ως αυτόνομο μέρος, και πιθανότατα αυτό θα διεκδικήσουν και στο μέλλον.

🔎Επί χρόνια η κατάσταση είναι ξεκάθαρη. Στη Λιβύη υπάρχουν δύο «κυβερνήσεις», μια στα δυτικά (όπου αναγνωρίζεται και διεθνώς) και μία στα ανατολικά. Ο Καλίφα Χάφταρ, ο στρατάρχης που κυβερνά προσωπικά την ανατολική περιοχή (αν και υποτίθεται ότι εκεί κουμάντο κάνει το εκλεγμένο – από το μακρινό 2012 – κοινοβούλιο της χώρας) είναι Σανούσι. Όσο έχει ελπίδες να κατακτήσει όλη τη χώρα, προφανώς δεν θα μείνει ικανοποιημένος στο ένα κομμάτι της, που κατέχει ήδη.

🔎Αντίστοιχα, η κυβέρνηση της Τρίπολης υπό τον Αμπντουλχαμίντ Ντμπέιμπα έχει έντονο τοπικό χαρακτήρα. Γεννημένος στην Μισράτα, μια από τις μεγάλες πόλεις της Τριπολιτάνια, ο Ντμπέιμπα έχει σχηματίσει ουσιαστικά τοπική κυβέρνηση. Από τους 33 υπουργούς του μόνο ένας έχει καταγωγή από τα ανατολικά και ένας ακόμα από το νότο.

🔎Τα κομμάτια, λοιπόν, είναι πολύ δύσκολο να ενωθούν. Κι όσο παγιώνεται αυτή η κατάσταση και δεν επικρατεί μία από τις δύο πλευρές (δηλαδή είναι χωρισμένη και η διεθνής κοινότητα στην υποστήριξή τους), τόσο θα κερδίζει πόντους μια λύση διαχωρισμού του τεχνητού κράτους της Λιβύης. Κάτι, δηλαδή, που ίσχυε επί αιώνες.