Η γεωγραφία των σιιτών: Οι «κρυμμένες» κοινότητες που αλλάζουν ισορροπίες

 

Η λέξη «σιίτης» βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας μετά το ξέσπασμα των βομβαρδισμών ανάμεσα στο Ισραήλ και το Ιράν. Το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν είναι σιιτικό, όποιος ασχολείται ακόμα και επιδερμικά με το θέμα, το γνωρίζει. Όπως και γνωρίζει ότι το Ιράν επηρεάζει μια σειρά από άλλους «ομόδοξους», όπως η Χεζμπολάχ στο Λίβανο ή οι Χούθι της Υεμένης, μεταξύ άλλων.

🔎Η ανησυχία, πάντως, για την επιρροή του σιιτικού ισλάμ μέσα από το Ιράν δεν βρίσκεται σ’ αυτές τις γνωστές ομάδες, αλλά σε σχετικά άγνωστες στο ελληνικό κοινό. Η επιμονή μας να θεωρούμε ότι ο πληθυσμός μιας χώρας είναι ένα σύνολο με ίδια χαρακτηριστικά μας αποτρέπει να καταλάβουμε πολύ κρίσιμα στοιχεία για την περιοχή.

🔎Με το να νομίζουμε, δηλαδή, ότι όλοι οι κάτοικοι του Ιράν είναι «Ιρανοί», της Σαουδικής Αραβίας «Σαουδάραβες» και του Ιράκ «Ιρακινοί», χάνουμε πολύτιμες λεπτομέρειες. Διότι ειδικά αυτές οι χώρες μόνο ομοιογενείς εθνικά, θρησκευτικά και πολιτισμικά δεν είναι.

🔎Προσοχή: Δεν θα κάνουμε θεολογική ανάλυση για τους σιίτες και τους σουνίτες. Αφ’ ενός δεν έχουμε την επάρκεια, αφ’ ετέρου δεν έχει και τόση σημασία για το βασικό αντικείμενο του κειμένου. 

🔎Αλλού θέλει να καταλήξει το κείμενο. Ότι η «γεωγραφία» των σιιτών στην καυτή περιοχή πέριξ του Περσικού Κόλπου μπορεί να γίνει ένας κρισιμότατος παράγοντας και για το παρόν, αλλά κυρίως για το μέλλον της περιοχής, ειδικά μετά την αμερικανική επίθεση στις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν.

🔎Για το τι είναι οι σιίτες και τι οι σουνίτες, αρκεί να θυμάστε τούτο: Οι διαφορές ξεκίνησαν επειδή ο Προφήτης Μωάμεθ δεν άφησε αρσενικό απόγονο όταν εγκατέλειψε τα εγκόσμια και πήγε στο μουσουλμανικό παράδεισο με τα ουρί και τα πιλάφια. Οπότε υπήρξε η διχογνωμία για το ποιος θα έπρεπε να είναι ο πολιτικός ηγέτης (χαλίφης) και συνάμα ο πνευματικός ηγέτης (ιμάμης) της θρησκείας που είχε δημιουργήσει. Διότι έπρεπε πάντα να υπάρχει ένας υπέρτατος αρχηγός.

🔎Με τον θάνατο, λοιπόν, του Μωάμεθ το 632 υπήρξε η πρώτη διχογνωμία. Ποιος έπρεπε να πάρει την κατάσταση στα χέρια του; Υπήρχε η λογική της «συνέχειας του αίματος», δηλαδή του πιο στενού αρσενικού συγγενή του Μωάμεθ. Ο οποίος ήταν ο Αλί, ξάδελφος του Προφήτη αλλά και γαμπρός του, σύζυγος της κόρης του Φατιμά. Αυτοί που ακολούθησαν αυτή τη γραμμή είναι οι σιίτες.

🔎Οι σουνίτες πήγαν σε άλλο τρόπο ανάδειξη του ηγέτη τους, από τη μουσουλμανική κοινότητα. Αφού δεν υπήρξε άμεσος αρσενικός απόγονος, χαλίφης θα’ πρεπε να γίνει ο πιο άξιος και σεβάσμιος, φυσικά από τον κύκλο του Μωάμεθ. Κι έτσι «αναδείχτηκε» ο Αμπού Μπακρ, ο πεθερός του Μωάμεθ, ο οποίος ήταν από τους πρώτους πιστούς του και συνοδοιπόρους του όταν είχε λίγους ακόλουθους. Αυτοί που ακολούθησαν τη γραμμή του Αμπού Μπακρ είναι οι σουνίτες, που ακολουθούν τη σούνα, την παράδοση.

🔎Αυτή είναι η βασική διαφορά. Οι σιίτες, βέβαια, έχουν πολλές διαφορετικές διακλαδώσεις, ειδικά τις εποχές που υπήρχε διχογνωμία ποιος θα είναι ο νέος ηγέτης. Κι ανάλογα με το ποιον ακολουθούσαν έπαιρναν και το όνομά του. Έτσι έχουμε τους Δωδεκδικούς (Twelvers), τους ακολούθους του 12^ου ιμάμη δηλαδή, που είναι οι σιίτες των κρατών στον Περσικό Κόλπο και το Λίβανο, τους Ζαϊντί της Υεμένης (από τους οποίους προέρχονται οι Χούθι) και τους Ισμαηλίτες, που τους βρίσκουμε στη Συρία, αλλά και την Ανατολική Αφρική και τη Νότια Ασία.

🔎Σ’ αυτό το κείμενο εξετάζουμε περισσότερο τους Twelvers, που βρίσκονται και στην περιοχή, που έχει αναφλεγεί τον τελευταίο καιρό. Όπως ήδη αναφέρθηκε, αν θεωρήσουμε ότι σιίτες υπάρχουν μόνο στο Ιράν και μετά στο Λίβανο (η Χεζμπολάχ, δηλαδή) χάνουμε πολύ κρίσιμες λεπτομέρειες. Επειδή η «γεωγραφία» των σιιτών είναι πολύ πιο απλωμένη, άσχετο αν δεν φαίνεται. Κι επηρεάζει κράτη κομβικά, που βρίσκονται δίπλα στο Ιράν: Τη Σαουδική Αραβία, το Ιράκ, το Μπαχρέιν.

🔎Ξεκινάμε από το πιο μικρό από τα κράτη της περιοχής, τα νησιά Μπαχρέιν. Τα οποία επί αιώνες βρίσκονταν στην κυριαρχία των περσικών αυτοκρατοριών Ο πληθυσμός του ήταν και τότε αραβικός, αλλά ήταν τμήμα της περσικής αυτοκρατορίας από το 1602 ως το 1783. Και στο σημερινό Ιράν, μάλιστα, στα δυτικά της χώρας (στο μυχό του Περσικού Κόλπου) στην περιοχή του Χουζεστάν ζουν επί αιώνες αραβικοί πληθυσμοί, οι οποίοι είναι σιίτες.

🔎Το 1783 οι Αλ Καλίφα, ένα παρακλάδι της αραβικής φυλής των Ουτμπί, με καταγωγή από την περιοχή Αλ Χάασα της σημερινής Σαουδικής Αραβίας, την απόλυτη έρημο δηλαδή, επιτέθηκαν ξαφνικά στο Μπαχρέιν, έδιωξαν τους Πέρσες και εγκαθίδρυσαν τη δική τους δυναστεία. Οι Αλ Καλίφα είναι σουνίτες, οι οποίοι βσιλεύουν από τότε επί σιιτικού πληθυσμού.

🔎Ακόμα και σήμερα, όπου υπάρχει και πλήθος ξένων εργατών (κυρίως μουσουλμάνων), οι σιίτες αποτελούν πάνω από το 70% του πληθυσμού. Δεν έχουν, όμως, καμία ουσιαστική δύναμη. Το Ιράν συχνά-πυκνά «υπενθυμίζει» ότι τα νησιά αποτελούσαν όχι πολύ παλιότερα έδαφός του και τα διεκδικεί, αλλά κυρίως για να προκαλεί ένταση.

🔎Ο σιιτικός πληθυσμός κινητοποιήθηκε το 2011, στην λεγόμενη Αραβική Άνοιξη, όταν σχεδόν όλες οι εξουσίες των αραβικών χωρών αντιμετώπισαν προβλήματα, όμως γρήγορα οι κινητοποιήσεις πνίγηκαν στην αντίδραση της εξουσίας, που είχε χέρι βοήθειας από το (σουνιτικό) καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας και των ΗΑΕ.

🔎Οι όποιες φωνές για τέλος των διακρίσεων κατά των σιιτών και σεβασμό της θρησκευτικής ελευθερίας σταμάτησαν στα όλα των 1.500 ξένων στρατιωτών. Το σιιτικό κόμμα Αλ Ουεφάκ, που λειτουργούσε σε ημιεπίσημο καθεστώς, τέθηκε εκτός νόμου και οι αρχηγοί του φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν.

🔎Στον χάρτη που συνοδεύει το κείμενο φαίνεται ότι υπάρχουν σιίτες και στο Κουβέιτ (υπολογίζονται ότι είναι περίπου 30% του πληθυσμού) και στο Κατάρ (περίπου 10%) του πληθυσμού, αλλά ο τρόπος που λειτουργούν αυτά τα δύο κράτη (στα οποία και οι δυναστείες, αλλά και οι πλειοψηφίες είναι σουνιτικές) είναι πολύ πιο ανεκτικός.

🔎Το σημερινό Ιράκ είναι το λίκνο του σιιτισμού. Εκεί έδρασε ο Αλί, ο πρώτος σιίτης ιμάμης, ο οποίος απέκτησε το πρώτο κύμα οπαδών του στην πόλη Κούφα. Ο γιος του, ο Ιμάμης Χουσεϊν, δολοφονήθηκε το 680 στην Καρμπάλα. Αυτές οι πόλεις, μαζί με την Νατζάφ και τη Σαμάρα, είναι τα μεγαλύτερα σιιτικά κέντρα.

🔎Απογραφή θρησκευτική δεν γίνεται στις αραβικές χώρες, ώστε να πιστοποιηθεί με ακρίβεια πόσοι είναι σουνίτες και πόσοι σιίτες. Υπολογίζεται, όμως, ότι οι σιίτες αποτελούν πάνω από 60% του πληθυσμού και είναι συγκεντρωμένοι συνήθως στις νότιες περιοχές της χώρας και στα ανατολικά της σύνορα με το Ιράν.

🔎Ακόμα και οι Οθωμανοί, που είχαν στην κυριαρχία τους την περιοχή του σημερινού Ιράκ, διοικούσαν σε διαφορετικά βιλαέτια (διοικητικές ενότητες) το σουνιτικό κέντρο της χώρας (εκεί που βρίσκεται η πρωτεύουσα Βαγδάτη) και τον σιιτικό νότο (όπου βρίσκεται το λιμάνι της Βασόρας, το οποίο κολυμπάει στο πετρέλαιο).

🔎Από τότε που η περιοχή «απελευθερώθηκε» από τους Οθωμανούς, πέρασε στα χέρια των Βρετανών και μετά έγινε ανεξάρτητο κράτος, στην εξουσία βρέθηκαν σουνίτες. Στην αρχή ο χασεμίτης Φεϊζάλ Α’ και οι γιοι του, που «διορίστηκαν» βασιλιάδες από τους Βρετανούς, αν και είχαν καταγωγή από την περιοχή της Ερυθράς Θάλασσας. Και μετά το Μπάαθ και ο Σαντάμ Χουσεϊν, που όχι μόνο ήταν σουνίτες, αλλά ήθελαν να «εξαφανίσουν» οτιδήποτε σιιτικό στη χώρα.

🔎Φυσικά, δεν το κατάφεραν πλήρως. Οι σιίτες, αν και πλειοψηφία, πέρασαν πολύ άσχημα, ειδικά την περίοδο του πολέμου με το σιιτικό Ιράν (1980-88), όπου καλούνταν σε κάθε στιγμή να αποδείξουν την πίστη τους στο κράτος.

🔎Το 1991, μετά τον Πόλεμο του Κόλπου και την υποχώρηση του Σαντάμ από το Κουβέιτ, εξεγέρθηκαν. Θεώρησαν ότι είναι το κατάλληλο μομέντουμ. Η εξέγερσή τους καταπνίγηκε με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς και εκατοντάδες ομαδικούς τάφους. Οι λεπτομέρειες αυτής της φρίκης δεν έχουν γίνει γνωστές ακόμα σε όλη τους την έκταση.

🔎Μετά το 2003, που έπεσε και εκτελέστηκε ο Σαντάμ, οι σιίτες εκμεταλλεύθηκαν τις υποτυπώδεις δημοκρατικές διαδικασίες και, ως περιοσσότεροι, ανέλαβαν εξουσίες. Το νέο Σύνταγμα αναγνώρισε ότι στο Ιράκ υπάρχει πλειοψηφία σιιτών, αλλά αναγνωρίζει και άλλες εθνικές και εθνο-θρησκευτικές ομάδες (σουνίτες, Κούρδους, Τουρκομάνους κτλ.), οπότε η όποια κεντρική εξουσία δεν είναι ισχυρή. To Σύνταγμα αφήνει πολλά παράθυρα για ομοσπονδιακή διακυβέρνηση.

🔎Στα πρώτα χρόνια μετά τον Σαντάμ είχε πέσει σοβαρά στο τραπέζι κι εξεταζόταν από τους δυτικούς η πλήρης μετατροπή του Ιράκ σε ομοσπονδία τριών «περιοχών». Μιας κουρδικής-τουρκομανικής στο βορρά, μιας σουνιτικής στο κέντρο και μιας σιιτικής στο νότο. Στην ουσία έτσι λειτουργεί τώρα η χώρα, με ισχυρά επιμέρους κομμάτια και μια αδύναμη και συμβιβαστική κεντρική κυβέρνηση.

🔎Η πιο «άγνωστη» από τις σιιτικές κοινότητες στον Κόλπο είναι αναμφισβήτητα αυτή της Σαουδικής Αραβίας. Υπάρχει καλός λόγος γι’ αυτό: Οι σιίτες, που αριθμούν πάνω από 4 εκατομμύρια ανθρώπους και είναι συγκεντρωμένοι κυρίως στα ανατολικά παράλια της χώρας, εκεί που βρίσκεται και το πετρέλαιο, ζουν στην κυριολεξία με το σπαθί της ουαχαμπίτικης εξουσίας πάνω από το κεφάλι τους.

🔎Δεν πρόκειται για μια μικρή πληθυσμιακά ομάδα. Και ειδικά εκεί που βρίσκεται, μπορεί να παίξει ρόλο. Από την εποχή, πάντως, που ο Ιμπν Σαούντ ξεκίνησε από το κέντρο της χερσονήσου για να κατακτήσει τις γύρω περιοχές και να φτιάξει τη Σαουδική Αραβία, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την «Ανατολική Επαρχία», την Αλ Σαρκίγια, που την κατέκτησε τελικά το 1913 διώχνοντας τους Οθωμανούς.

🔎Οι Οθωμανοί ήταν πολύ πιο ανεκτικοί στους σιίτες από τον Ιμπν Σαούντ. Ο οποίος επέβαλε με το ζόρι το δικό του δόγμα του υπερσυντηρητικού σουνιτικού ισλάμ. Οι σιίτες δεν μπορούσαν ξαφνικά ούτε τις παραδοσιακές τελετές τους να λειτουργήσουν. Οι τοπικοί σεϊχηδες μπορεί να είχαν δηλώσει υποταγή στον Ιμπν Σαούντ, ωστόσο ο κόσμος έβραζε.

🔎Μετά το 1938, που ανακαλύφθηκε και πετρέλαιο στην περιοχή, το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε. Ως τότε ο Ιμπν Σαούντ κοιτούσε στα δυτικά παράλια, εκεί που βρίσκονται οι ιερές πόλεις Μέκκα και Μεδίνα, οι οποίες είχαν πολύ πιο ήπιους κυβερνήτες από τον ίδιο όσον αφορά τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Η ανακάλυψη του πετρελαίου ουσιαστικά έδεσε απόλυτα την περιοχή με τη Σαουδική Αραβία, που δεν μπορούσε να αφήσει τέτοιο «κελεπούρι», ούτε να διακινδυνεύσει ότι θα υπήρχε πρόβλημα στην παραγωγή πετρελαίου από τους σιίτες.

🔎Στην ουσία, οι σιίτες της Σαουδικής Αραβίας αντιμετωπίζονται περίπου σαν… αναγκαίο κακό. Είναι τόσοι πολλοί που δεν γίνεται να τους εκμηδενίσουν. Η πίεση, όμως, που ασκεί το καθεστώς είναι τέτοια, που οι περισσότεροι κοιτάνε τη δουλειά τους και εξασκούν την πίστη τους σε ημί-κρυφό καθεστώς, αν επιτρέπεται η αδόκιμη λέξη.

🔎Λίγες μέρες μετά την Ισλαμική Επανάσταση του Ιράν, το 1979, ξεσηκώθηκαν και οι σιίτες της Σαουδικής Αραβίας. Ο κόσμος βγήκε στους δρόμους στην πόλη Κατίφ ζήτησαν κατ’ αρχάς θρησκευτικά δικαιώματα και ισονομία. Το καθεστώς απάντησε με βίαιη καταστολή και… σιγή ασυρμάτου όσον αφορά τις λεπτομέρειες. Δεν υπάρχει κανένα επίσημο ρεπορτάζ που να απαριθμεί πόσα ήταν τα θύματα της εξέγερσης αυτής, πόσοι φυλακίστηκαν και πόσοι άλλοι εξορίστηκαν.

🔎Το 2011, στην Αραβική Άνοιξη, υπήρξαν νέα επεισόδια. Ίδια αιτήματα, ίδια κατάληξη, ίδια «απαγόρευση» δημοσιογραφικής έρευνας. Μόνο εκτιμήσεις μπορούν να γίνουν για νεκρούς, συλλήψεις, φυλακίσεις και εκτοπίσεις. Ο σεϊχης Αλ Νιμρ, ένας θρησκευτικός ηγέτης από την Αουάμια, εξελίχθηκε σε σύμβολο με τα κηρύγματά του και, φυσικά, έφαγε το κεφάλι του. Συνελήφθη και εκτελέστηκε το 2016 με την κατηγορία της τρομοκρατίας.

🔎Πού καταλήγουμε; Ότι οι σιίτες δεν βρίσκονται μόνο στο Ιράν. Επηρεάζουν μεγάλους πληθυσμούς στη γύρω περιοχή, που είναι συγκεντρωμένο σχεδόν το 30% του πετρελαίου της υφηλίου. Όσο συνεχίζεται ο πόλεμος, το Ιράν θα παίζει όλο και περισσότερο το χαρτί του «θρησκευτικού κινήτρου». Και μετά την εμπλοκή των ΗΠΑ για να ανατραπεί το σιιτικό καθεστώς των μουλάδων και να αντικατασταθεί π.χ. από έναν κοσμοπολίτη «σάχη», μπορεί να κινητοποιήσει δυνάμεις που ούτε ξέρουμε ότι υπάρχουν.