Γιατί στη Λαπωνία δεν συμπαθούν τον Άγιο Βασίλη;

 

 

Ο τίτλος μοιάζει ο ορισμός του clickbait, αλλά δεν είναι. Ο Άγιος Βασίλης, μάλλον η βιομηχανία που έχει στηθεί γύρω από τον χοντρό παππούλη με την κόκκινη στολή που μοιάζει δώρα στα παιδιά, είναι μια απόλυτα δημοφιλής φιγούρα σε όλο το δυτικό κόσμο. Αλλά στην περιοχή που (υποτίθεται ότι) ζει και προετοιμάζεται για το δύσκολο γιορτινό του ταξίδι, όχι μόνο δεν τον συμπαθούν, αλλά τον θεωρούν και εχθρό του πολιτισμού τους!

🔎Ποιος δεν γνωρίζει το Ροβανιέμι; Την πόλη αυτή της βόρειας Φινλανδίας, η οποία από μια καθυστερημένη οικονομικά κωμόπολη πνιγμένη στο χιόνι εξελίχθηκε σ’ έναν παγκόσμιο τουριστικό προορισμό λόγω του Αγίου Βασίλη; Πώς μια ιδέα των Φινλανδών να εκμεταλλευθούν τον δημοφιλή μύθο έγινε το απόλυτο τουριστικό success story; Και πώς οι ντόπιοι κάτοικοι φωνάζουν (αλλά δεν ακούγονται…) ότι και μόνο η παρουσία του εκεί αλλοιώνει τον πολιτισμό τους;

🔎Ας το πάρουμε από την αρχή.

🔎Ο μύθος με τον καλοκάγαθο γέρο που μοιράζει δώρα στα παιδιά τις γιορτινές μέρες ήταν πολύ δημοφιλής ανά τους αιώνες, αλλά δεν είχε αποκτήσει ενιαία εικόνα, ούτε κανείς σκέφτηκε να τον εκμεταλλευθεί εμπορικά. Οι ιστορίες μπερδεύονταν ακόμα και στα ονόματα, άλλοι τον αποκαλούν Άγιο Νικόλαο, άλλοι Πατέρα Χριστούγεννα (Pere Noel), άλλοι Γέρο των Χριστουγέννων.

🔎Οι δε λεπτομέρειες της ιστορίας που έχουν συγκεκριμενοποιηθεί τώρα, καθώς και οι χαρακτήρες (η γυναίκα του Αγίου Βασίλη, τα ξωτικά-βοηθοί, οι τάρανδοι, τα έλκηθρα με τα καμπανάκια, ο Ρούντολφ με την κόκκινη μύτη, οι μπούκες από τις καμινάδες κτλ.) είναι κομμάτια ενός ετερόκλητου παζλ από διάφορες ιστορίες σε διάφορες χώρες.

🔎Είναι γνωστό ότι η εικόνα του Άγιου Βασίλη, όπως έχει τυποποιηθεί στο δυτικό κόσμο, είναι μια διαφημιστική «εφεύρεση» της Coca-Cola. To 1931, o Χάντον Σάντμπλομ, Αμερικανός σχεδιαστής αλλά με σουηδικές και φινλανδικές ρίζες, ανέλαβε κι έφτιαξε για λογαριασμό του κολοσσού των αναψυκτικών τη φιγούρα του ασπρομάλλη χοντρούλη χαμογελαστού γέρου, ως κομμάτι για το χριστουγεννιάτικο διαφημιστικό της εταιρείας. Και τον έντυσε, βέβαια, στα κόκκινα και τα λευκά, όπως και τα χρώματα του αναψυκτικού.

🔎Η φιγούρα αυτή έγινε τόσο δημοφιλής, που δεν ξεπεράστηκε όπως τα υπόλοιπα διαφημιστικά. Όχι μόνο παρέμεινε στο χρόνο, αλλά διαδόθηκε σε όλες τις ΗΠΑ κι από εκεί σ’ όλο το δυτικό κόσμο. Ο Άγιος Βασίλης απέκτησε μορφή, πολλοί καλλιτέχνες «υπηρέτησαν» το μύθο με παραμύθια, ιστορίες, τραγούδια και ζωγραφιές, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια ενιαία «αγιοβασιλιάτικη» κουλτούρα.

🔎Ανάμεσα στους λαούς της βόρειας Ευρώπης που είχαν τέτοιους μύθους στο… ρεπερτόριό τους είναι και οι Σάμι. Εμείς τους γνωρίζουμε γενικά ως «Λάπωνες», αν και τον όρο αυτό τον θεωρούν προσβλητικό και δεν τον χρησιμοποιούν, προτιμούν το «Σάμι».

🔎Η Λαπωνία (ή Σάπμι, όπως οι ίδιοι αποκαλούν τη γη τους) είναι μια γεωγραφική περιοχή σχεδόν τετραπλάσια από την Ελλάδα, που εκτείνεται στα βόρεια της Σκανδιναβίας και φτάνει μέχρι την χερσόνησο Κόλα που ανήκει στη Ρωσία. Το κύριο μέρος της έκτασής της, βέβαια, είναι κομμάτι των βόρειων επαρχιών της Σουηδίας και της Φινλανδίας, αλλά μικρότερα κομμάτια ανήκουν και στη Νορβηγία και τη Ρωσία.

🔎Οι Σάμι, λοιπόν, από τα αρχαία χρόνια έλεγαν στα παιδιά τους τέτοιους μύθους, για έναν σαμάνο, έναν μάγο, που περιδιάβαινε τα ιγκλού και μοίραζε δώρα στα παιδιά το διάστημα της απόλυτης νύχτας (παραδοσιακά στις 20-23 Δεκεμβρίου). Είδατε τι ωραία που… έδεσαν και χρονικά οι μύθοι; Το όνομα του σαμάνου, βέβαια, δεν ήταν Άγιος Βασίλης, ούτε Άγιος Νικόλαος. Οι Σάμι εκχριστιανίστηκαν μάλλον βίαια από τους Σουηδούς τον 18^ο αιώνα, ενώ πολλοί (κάποιοι ακόμα και σήμερα) έμειναν πιστοί στην παραδοσιακή τους θρησκεία, που λατρεύει τη φύση και πιστεύει πως όλα τα αντικείμενα έχουν ψυχή και αξίζουν σεβασμό.

🔎Βεβαίως οι Σάμι δεν είχαν ποτέ καμία ιδέα, ούτε και διάθεση, να εκμεταλλευθούν εμπορικά τον μύθο αυτόν. Η ιδέα καρφώθηκε στο μυαλό του Καλέβι Σόρσα, του μακροβιότερου πρωθυπουργού στην ιστορία της Φινλανδίας, ήδη από τη δεκαετία του 1970 και υλοποιήθηκε το 1985.

🔎Στις ΗΠΑ είχαν γίνει ήδη προσπάθειες από τη δεκαετία του 1950 να δημιουργηθούν «χωριά του Σάντα Κλάους». Ακόμα και σήμερα υπάρχουν τέσσερα τέτοια χωριά, ένα στο Ιλινόι, ένα στο Νιου Χάμσιρ και δύο στην Καλιφόρνια! Ο Σόρσα, επί δεκαετίες ηγέτης του φινλανδικού Σοσιαλιστικού κόμματος και πρωθυπουργός για συνολικά 13 χρόνια, είχε σκεφτεί να εκμεταλλευθεί το μύθο. Έχοντας δουλέψει, βέβαια, στην UNESCO πριν την πολιτική του καριέρα, θα περίμενε κανείς να είχε περισσότερες ανησυχίες για τον αυθεντικό πολιτισμό των Σάμι συμπατριωτών του.

🔎Από τη δεκαετία του 1970 σε συνεργασία με τις ντόπιες Σάμι κοινότητες ο Σόρσα καθόρισε ως «τόπο κατοικίας» του Άγιου Βασίλη το χωριό Κορβατουντούρι, έναν πολύ μικρό οικισμό στα σύνορα της Φινλανδίας με τη Ρωσία. Σε επίσημη τελετή είχε γίνει η αποκάλυψη του «ταχυδρομικού κώδικα» του Άγιου Βασίλη, στον οποίο όλα τα παιδιά του κόσμου θα μπορούσαν να στείλουν το γράμμα τους: 99999 Korvatunturi!

🔎Το πράγμα δεν λειτούργησε, όμως, αφ’ ενός επειδή δεν διαφημίστηκε σωστά κι αφ’ ετέρου επειδή οι κοινότητες των Σάμι ήταν πολύ αυστηρές όσον αφορά την προστασία του αυθεντικού τους μύθου. Προτιμούσαν έναν γέρο σύμφωνα με τις δικές τους δοξασίες, δεν τον αποκαλούσαν Άγιο Βασίλη, γενικά ο «άγιος» που διαφήμιζαν δεν ήταν συμβατός με τις διεθνείς εικόνες. Γι’ αυτό είχε περιορισμένη απήχηση, ακόμα και μέσα στη Φινλανδία.

🔎Στην τρίτη πρωθυπουργική του θητεία (1982-87) ο Σόρσα έβαλε μπροστά το μεγαλεπήβολο σχέδιό του για το «χωριό του Άγιου Βασίλη» στο Ροβανιέμι. Έχοντας αμέριστη υποστήριξη από τους κατοίκους της μικρής πόλης (που τότε δεν αριθμούσε πάνω από 35.000 κατοίκους) έβαλε μπροστά τις κατασκευές. Το 1985 εγκαινίασε ο ίδιος το «Santa Village» κι ανέθεσε στον – πανίσχυρο – οργανισμού τουρισμού της χώρας (μ’ έναν γερό προϋπολογισμό) να διαλαλήσει στα πέρατα του κόσμου ότι το Ροβανιέμι είναι, πλέον, το αδιαφιλονίκητο σπίτι του Άγιου Βασίλη.

🔎Η συνέχεια, εμπορικά, είναι γνωστή. Ο πληθυσμός του Ροβανιέμι από τότε έχει διπλασιαστεί, το ΑΕΠ της περιοχής έχει τετραπλασιαστεί, το χωριό που βρίσκεται 8 χλμ. από την πόλη προσφέρει δουλειά σε χιλιάδες ανθρώπους και δέχεται περισσότερους από 600.000 τουρίστες κάθε χρόνο. Οι οποίοι φυσικά δεν θα είχαν κανένα άλλο κίνητρο να κουβαληθούν μέσα στα χιόνια της κεντρικής Φινλανδίας για άλλο λόγο.

🔎Οι Σάμι, όμως, διαφωνούν. Για την ακρίβεια, διαφώνησαν από την πρώτη στιγμή, πλην όμως από το 1996 και μετά η διαφωνία τους έχει πάρει πιο επίσημο και πιο «πρακτικό» χαρακτήρα.

🔎Κατ’ αρχάς, είναι η περιβαλλοντική επιβάρυνση. Η περιοχή έχει μια εύθραυστη φυσική ομορφιά, η οποία επηρεάζεται από τον υπερτουρισμό. Τα εκατοντάδες snowmobiles και τα καυσαέρια που εκπέμπουν, η συρρίκνωση των κοπαδιών των ταράνδων που ζουν ελεύθερα εκεί (κι επειδή φοβούνται τις μηχανές έχουν αποτραβηχτεί σε ακόμα πιο δυσπρόσιτα μέρη), η υπεραλιεία από τις παγωμένες λίμνες (το ψάρεμα ενώ έχεις ανοίξει μια τρύπα στον πάγο προσφέρεται ως τουριστική ατραξιόν στην περιοχή).

🔎Στη συνέχεια, είναι η αλλοίωση που υφίσταται ο πολιτισμός τους. Για να δικαιολογήσει την παρουσία του στη συγκεκριμένη περιοχή, ο οργανισμός τουρισμού της Φινλανδίας δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει παραδοσιακές φορεσιές και σύμβολα των Σάμι για να τα συνδέσει με τον διεθνή μύθο του Άγιου Βασίλη.

🔎Έτσι, λοιπόν, τα «ξωτικά» (elf) στο χωριό είναι ντυμένα με στολές που μοιάζουν πολύ με τις παραδοσιακές φορεσιές των Σάμι και φέρουν πάνω τους χαρακτηριστικά σχήματα και σύμβολα που υφαίνουν οι Σάμι στα μάλλινά τους ρούχα. Επίσης σε διάφορα αναμνηστικά τα ξωτικά αυτά παρουσιάζονται ως χαζούλικα πλασματάκια που πίνουν υπερβολικά, μεθούν και κάνουν τρέλες, κάτι που οι Σάμι θεωρούν ότι τους προσβάλλει. Ακόμα και στις αναμνηστικές τράπουλες στη θέση των μπαλαντέρ εμφανίζονται φιγούρες με χαμογελαστά ξωτικά-Σάμι!

🔎Οι πολύ ενεργές οργανώσεις νέων των Σάμι έχουν οργανωθεί ώστε να ειδοποιούν τουλάχιστον τους τουρίστες γι’ αυτές τις πολιτιστικές ανωμαλίες. Έτσι, τουλάχιστον, ο Άγιος Βασίλης της Coca-Cola να μην συνδέεται με τους δικούς τους παραδοσιακούς μύθους. Τυπώνουν μπροσούρες και τις μοιράζουν στο κέντρο του Ροβανιέμι. Στα μικρά κείμενα παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορία των Σάμι και οι παραδόσεις τους, που διαφέρουν πολύ απ’ αυτά που έχουμε όλοι μας μάθει για τον Άγιο Βασίλη.

🔎Σε έρευνα που έκανε το 2022 η εφημερίδα Helsingin Sanomat, η μεγαλύτερη εφημερίδα της Φινλανδίας, δημοσιεύτηκε μια δημοσκόπηση που έδειξε ότι το 62% των Σάμι στην περιοχή της βόρειας Φινλανδίας θεωρούν επιζήμιο τον μύθο του Άγιου Βασίλη, παρά την οικονομική ανάπτυξη που έχει επιφέρει στην περιοχή τους. Θα πρέπει να είναι ο μοναδικός χριστιανικός (κατά πλειοψηφία) λαός στον κόσμο που δεν τον συμπαθεί…