Ο "κλεμμένος φίλος" από το Νησί του Πάσχα που κοιτάζει τα Μάρμαρα του Παρθενώνα

Αυτός είναι ο Χόα Χακανανάι'α.

🔎Στην πολυνησιακή γλώσσα των ιθαγενών του Νησιού του Πάσχα αυτό το όνομα-γλωσσοδέτης σημαίνει "κλεμμένος φίλος".

🔎Ο Χόα Χακανανάι'α, όπως και οι σχεδόν 900 "φίλοι" του, είναι ένα μοάι. Ένα μονολιθικό άγαλμα, λαξευμένο με ιδιαίτερη τεχνική, το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτού του παράξενου, απομονωμένου νησιού, στο μέσο του Ειρηνικού Ωκεανού. Σύμφωνα με την UNESCO, ένα από τα αριστουργήματα της ανθρώπινης διάνοιας, σημάδι ενός ανώτερου πολιτισμού του Ειρηνικού, για τον οποίο υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία.

🔎Το μυστήριο που καλύπτει την κατασκευή και (κυρίως) το λόγο κατασκευής των μοάι προσδίδει στη γοητεία τους. Η πιο πιστευτή θεωρία αναφέρει ότι αποδίδουν τα πρόσωπα των προγόνων των ιθαγενών κατοίκων. Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές έρευνες που έχουν γίνει, οι κάτοικοι του νησιού του Πάσχα άρχισαν να κατασκευάζουν μοάι περίπου γύρω στο 1.000 μ.Χ. και σταμάτησαν στο 1.600 μ.Χ.

🔎Γιατί σταμάτησαν; Κι αυτό παραμένει μυστήριο, όπως και το γιατί ξεκίνησαν. Ούτε οι ίδιοι οι απόγονοι των ιθαγενών γνωρίζουν την απάντηση.

🔎Και γιατί δεν γνωρίζουν την απάντηση; Γιατί δεν έμεινε κανείς για να απαντήσει!

🔎Το 1772 το νησί, άγνωστο ως τότε, μπήκε στους ευρωπαϊκούς χάρτες. Το ανακάλυψε ο Ολλανδός θαλασσοπόρος Γιάκομπ Ρόγκεφεεν, ανήμερα την ημέρα του Πάσχα, γι' αυτό και το ονόμασε έτσι. Οι ιθαγενείς το ονόμαζαν πάντα «Ράπα Νούι», το Μεγάλο Ράπα, ή «Τε Πίτο Ο Τε Χένουα», που σημαίνει «το τέλος του κόσμου». Αν ρίξετε μια ματιά στον παγκόσμιο χάρτη και εντοπίσετε το Νησί του Πάσχα, θα καταλάβετε γιατί.

🔎Απομονωμένο και χωρίς ενδιαφέρον, με ελάχιστες ευρωπαϊκές παρουσίες ως τη δεκαετία του 1860, το νησί δεν αποτέλεσε τμήμα ούτε της βρετανικής, ούτε της γαλλικής αποικιακής αυτοκρατορίας. Παρ' ότι το επισκέφθηκαν και ο Τζέιμς Κουκ και ο Λαπερούζ, αυτοί που άνοιξαν το δρόμο των αποικιών του Ειρηνικού. Ούτως ή άλλως η καλλιεργήσιμη γη είναι πάρα πολύ μικρή. Τόσο μικρή, που καλλιέργησε μύθους απαξιωτικούς για τους ιθαγενείς και την ιστορία τους.

🔎Με λίγα λόγια: Όταν έφτασαν οι πρώτοι Ευρωπαίοι και θαύμασαν τα μοάι, βάλθηκαν να υπολογίσουν πόσος κόσμος χρειαζόταν για να λαξευτούν οι πέτρες και (κυρίως) να μεταφερθούν από το λατομείο στα παράλια. «Υπολόγισαν», λοιπόν, τελείως αυθαίρετα, ότι το νησί «θα’ πρεπε» να έχει πληθυσμό πάνω από 15.000. Αυτοί βρήκαν 3.000 κατοίκους.

🔎Η αυθαίρετη λογική συμπλήρωσε το κενό: Για να υπήρξε τέτοια «μείωση πληθυσμού», πρέπει να συνέβησαν τρομερά πράγματα στο νησί. Ξεκίνησε, λέει, οικολογική καταστροφή που κατέστρεψε το έδαφος και το έκανε μη καλλιεργήσιμο και συνεχίστηκε με εμφύλιο πόλεμο «για το φαγητό», που ξεκλήρισε το 80% του πληθυσμού. Κι επειδή οι ιθαγενείς για μεγάλα διαστήματα δεν είχαν πραγματικά τίποτα να φάνε, η θεωρία «συμπληρώθηκε» με το συνηθισμένο συμπέρασμα ότι άρχισαν να τρώνε ο ένας τον άλλο.

🔎Θεωρίες τελείως αυθαίρετες, τελείως αστήρικτες, βασισμένες σε εμπειρικά συμπεράσματα, οι οποίες όμως κατοχυρώθηκαν και επιστημονικά! Το Νησί του Πάσχα για τους ανθρωπολόγους ήταν επί δεκαετίες ένα πρότυπο «αυτοκαταστροφής», ένα παράδειγμα προς αποφυγή. Μόνο τα τελευταία χρόνια άρχισαν κάποιοι επιστήμονες να απομακρύνονται από αυτή τη θεωρία, κυρίως διότι μέσω πειραμάτων αποδείχτηκε ότι δεν χρειαζόταν πληθυσμός πολλών χιλιάδων για να μεταφερθούν τα μοάι στην παραλία. Αρκούσαν μερικές εκατοντάδες.

🔎Το κάτω μέρος των μοάι, αυτό που είναι θαμμένο στο έδαφος, είναι κυκλικό. Άρα τα αγάλματα μπορούσαν να «συρθούν» στο ούτως ή άλλως κατηφορικό έδαφος, αρκεί κάποιοι να τα τραβούσαν με σχοινιά.  

🔎Τη δεκαετία του 1860 Περουβιανοί δουλέμποροι ρήμαξαν το νησί, έκαναν συχνά ρεσάλτα και σκλάβωσαν πάνω από τον μισό πληθυσμό, που δεν ήταν και πολύς. Ανάμεσα στους σκλάβους ήταν όλοι οι αρχηγοί και όλοι οι ιερείς, που γνώριζαν να γράφουν και να διαβάζουν τη ρονγκορόνγκο, τη μοναδική πολυνησιακή γραπτή γλώσσα που αναπτύχθηκε ποτέ.

🔎Μετά ήλθαν οι επιδημίες: Ευλογιά και φυματίωση σάρωσαν τους υπόλοιπους που δεν είχαν αναπτύξει ανοσία. Το 1871 είχαν μείνει ζωντανοί μόνο 171 κάτοικοι, εκ των οποίων μόνο 36 "κατάλληλοι για εργασία", σύμφωνα με τα στοιχεία των δουλεμπόρων της περιοχής.

🔎Το Νοέμβριο του 1868 η φρεγάτα της Αυτής Μεγαλειότητος "Τοπάζι" επισκέφθηκε το νησί για ανεφοδιασμό σε ξύλα. Ο κυβερνήτης του, αρχιπλοίαρχος Άσμορ Πάουελ, ως άλλος... Έλγκιν, διέταξε το πλήρωμα να του φέρει στο πλοίο ένα μοάι. Και το πλήρωμα διάλεξε αυτό που ήταν πιο κοντά στην ακτή, τον Χόα Χακανανάι'α. Οι τσακισμένοι κάτοικοι δεν πρόβαλαν αντίσταση.

🔎Το άγαλμα έφτασε στο Πλίμουθ τον Αύγουστο του 1869. Το Ναυαρχείο το παρουσίασε στη βασίλισσα Βικτωρία ως δώρο, κι αυτή πρότεινε να μεταφερθεί αμέσως στο Βρετανικό Μουσείο. Από τότε ως το 1966 το άγαλμα εκτίθετο στον εξωτερικό χώρο μπροστά από την είσοδο του μουσείου. Τότε μεταφέρθηκε στο εσωτερικό, και καλά για να προστατευθεί περισσότερο.

🔎Ένας "φιλάνθρωπος" Αγγλο-εβραίος έμπορος, ο Αλεξάντερ Σάλμον, ο οποίος είχε φυτείες καρύδας σε διάφορα νησιά του Ειρηνικού, ελευθέρωσε μερικούς σκλάβους με καταγωγή από το νησί του Πάσχα και τους μετεγκατέστησε εκεί. Αυτομάτως θεωρήθηκε και... ιδιοκτήτης του απομονωμένου νησιού, το οποίο ούτως ή άλλως δεν είχε αποικιακό ιδιοκτήτη.  Ο Σάλιμον τελικά... πούλησε το νησί στη Χιλήτο 1888, έναντι του ποσού των 6.000 στερλινών. Τζάμπα πράμα.

🔎Οι απόγονοι αυτοί των σκλάβων γνώρισαν του κόσμου τις στερήσεις έκτοτε. Το νησί διοικούταν επισήμως όχι από κάποια διοικητική αρχή, αλλά από το υπουργείο Ναυτικού της Χιλής, "για λόγους ασφαλείας". Η έκτασή του διαιρέθηκε σε τσιφλίκια και δόθηκε σε ιδιώτες για εκτροφή προβάτων, στα οποία δούλευαν υπό συνθήκες σκλαβιάς οι ντόπιοι.

🔎Μόλις το 1966 το νησί απέκτησε "πολιτική" διοικητική δομή, αλλά στη διάρκεια της χούντας του Πινοσέτ (1973-90) ήταν το μόνο μέρος στη χώρα όπου ο στρατιωτικός νόμος που κηρύχθηκε δεν άρθηκε ως την τελευταία μέρα!

🔎Οι τσακισμένοι, αλλά περήφανοι Ράπα Νούι άρχισαν σιγά-σιγά να διεκδικούν τα δικαιώματά τους. Ένα από τα πρώτα που ζήτησαν ήταν να τους επιστραφεί ο "κλεμμένος φίλος" τους. Ειδικά μετά το 2000, όταν επικράτησε το έθιμο να διορίζονται γυναίκες ως κυβερνήτες του νησιού, οι φωνές πλήθυναν.

🔎Το 2018 η κυβερνήτης Λάουρα Αλαρκόν Ράπου, μια 40χρονη ανθρωπολόγος και ακτιβίστρια, έκανε την πρώτη αίτηση στο Βρετανικό Μουσείο. Με την ανοχή, αλλά χωρίς την υποστήριξη της κυβέρνησης της Χιλής.

🔎Το μουσείο απαξίωσε ακόμα και να απαντήσει.

🔎Στην προεκλογική εκστρατεία του 2021, ο αριστερός Γκαμπριέλ Μπόριτς ήταν ο μόνος που υποσχέθηκε ότι αν εκλεγεί, θα υποστηρίξει επισήμως το αίτημα επιστροφής του κλεμμένου μοάι, ανεξάρτητα αν αυτή η κίνηση θα πλήξει τις (παραδοσιακά πολύ καλές) χιλιανο-βρετανικές σχέσεις.

🔎Οι κάτοικοι τον στήριξαν με όλες τις δυνάμεις τους. Ο Μπόριτς πήρε 77% στο Νησί του Πάσχα. Μια σταγονίτσα περίπου 5.000 ψήφων στους 4.621.000 που πήρε τελικά στον δεύτερο γύρο, στην πανηγυρική εκλογή του στην προεδρία της χώρας.

🔎Η προσπάθεια των κατοίκων του Ράπα Νούι, αλλά και Χιλιανών ακτιβιστών, να πιέσουν το Βρετανικό Μουσείο θεωρείται αυτή τη στιγμή αντίστοιχη με την ελληνική για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα και της Αιγύπτου για την επιστροφή της Στήλης της Ροζέτας.

🔎Τον Φεβρουάριο έγινε μια συντονισμένη προσπάθεια. Ο λογαριασμός στο Instagram του Μουσείου γέμισε από μηνύματα ακτιβιστών, που ζητούσαν την επιστροφή του μοάι. Η διοίκηση του Μουσείου δεν απάντησε. O Μπόριτς, παρά τις εξαγγελίες του, δεν έχει διατυπώσει κανένα επίσημο αίτημα. O νέος κυβερνήτης της επαρχίας, o ζωγράφος Ρενέ ντε λα Πουέντε Χέι, με καταγωγή από το νησί, κρατάει ήπια στάση. Οι ακτιβιστές θεωρούν την τοποθέτησή του σ’ αυτό το πόσο ως μήνυμα αναβλητικότητας.