Σαχέλ: Η ημίξερη συναρπαστική «ακτή» που γεννά προβλήματα

 

Όταν ψάχνεις να λύσεις ένα πρόβλημα ξεκινώντας από το τέλος, οπωσδήποτε θα αποτύχεις. Έτσι κάνει και η διεθνής κοινότητα στην περίπτωση του μεταναστευτικού. Προσπαθεί να βρει λύσεις για το πώς θα σταματήσει τις καραβιές των μεταναστών που ορμούν στα ευρωπαϊκά παράλια, κι όχι το πώς θα χτυπήσει το πρόβλημα στη ρίζα του.

🔎Μια από τις πιο γερές ρίζες αυτού του προβλήματος, που γεννά συνεχώς δυνητικούς απελπισμένους μετανάστες, είναι το Σαχέλ.

🔎To Σαχέλ δεν είναι κράτος, αλλά γεωγραφική περιοχή. Μία τεράστια «ημίξηρη» ζώνη που τέμνει την Αφρική από άκρη σε άκρη και εκτείνεται σε πολλές χώρες. Στην ουσία η ζώνη Σαχέλ είναι η… μέση κατάσταση ανάμεσα στην απόλυτη έρημο Σαχάρα που βρίσκεται στο βορρά και τις σουδανικές σαβάνες που βρίσκονται στο νότο.

🔎Όταν οι Γάλλοι, βέβαια, λένε «Σαχέλ», δεν εννοούν την γεωγραφική ζώνη. Ούτε όλες τις χώρες, στις οποίες εκτείνεται η ζώνη. Όπως βλέπετε στο χάρτη, στη ζώνη Σαχέλ βρίσκεται και η Σενεγάλη και μικρά κομματάκια της Αλγερίας και Νιγηρίας (και το Σουδάν και η Ερυθραία, στα ανατολικά, που δεν φαίνονται στο χάρτη).

🔎Κατ’ αρχάς, το «σαχέλ» είναι αραβική λέξη και σημαίνει ακτή ή όχθη. Τώρα θα μου πείτε, που την είδαν την ακτή ή την όχθη, αφού η θάλασσα ή τα μεγάλα ποτάμια βρίσκονται πολύ πιο νότια; Υπάρχει εξήγηση. Οι Άραβες ονόμασαν έτσι την άκρη της ερήμου. Παρομοίασαν την άμμο της Σαχάρας με θάλασσα. Σου λέει, εκεί που τελειώνει η θάλασσα αρχίζει η… ακτή!

🔎Σαχέλ, πάντως, για τους Γάλλους είναι τα πέντε κράτη που βρίσκονταν κάποτε υπό τον αποικιακό τους έλεγχο (Μαυριτανία, Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο, Νίγηρας, Τσαντ) κι έχουν ΤΟ ΙΔΙΟ πρόβλημα: Στη ζώνη του Σαχέλ δρουν ένοπλες ομάδες «ανταρτών» ή «τρομοκρατών» (ανάλογα από ποια πλευρά το βλέπει ο καθένας). Οι οποίες είτε έχουν αυτόνομη πορεία, είτε «συνεργάζονται» με διάφορες «υπερεθνικές» οργανώσεις, όπως το Ισλαμικό Κράτος και η Αλ Κάεντα.

🔎Οι άνθρωποι που ζουν στην ζώνη του Σαχέλ έχουν κοινά χαρακτηριστικά, αλλά δεν μπορεί κανείς να τους χαρακτηρίσει ενιαία εθνική ομάδα. Η θρησκεία, βέβαια, είναι ενιαία, το ισλάμ, σε ποσοστό συντριπτικό (98%). Υπάρχουν πολλά εθνικά γκρουπ, με διαφορετική γλώσσα, κουλτούρα και (κυρίως) διοικητική ιστορία. Μην φαντάζεστε ξυπόλητους και ρακένδυτους τύπους πάνω σε ψωραλέες καμήλες ή άγριους τύπους με τουρμπάνια και γιαταγάνια.

🔎Στη ζώνη του Σαχέλ κάποιος μπορεί να δει πόλεις αναπτυγμένες, που άλλοτε ήταν πρωτεύουσες αυτοκρατοριών. Με κορυφαία όλων, φυσικά, το εξωτικό και μυστηριώδες Τιμπουκτού, στο βόρειο Μάλι. Η πόλη που στην ακμή της φιλοξενούσε το μεγαλύτερο ισλαμικό πανεπιστήμιο της υφηλίου. Την ώρα που η Ευρώπη ήταν βουτηγμένη στο τέλμα του Μεσαίωνα, εκεί σπούδαζαν φιλοσοφία, αστρονομία και ρητορική.

🔎Αυτές οι ισχυρές πόλεις-κράτη είχαν σχέσεις και με το βορρά και με το νότο. Λόγω γεωγραφικής θέσης ήλεγχαν όλο το εμπόριο των καραβανιών διαμέσου της Σαχάρας και πολλές φορές διοργάνωναν εκστρατείες προς το νότο, κυρίως για να γεμίσουν τα σκλαβοπάζαρά τους από τις μαύρες «άπιστες» φυλές.

🔎Οι Γάλλοι άρχισαν να προωθούνται στην περιοχή προς το τέλος του 19ου αιώνα από την ακτή της Σενεγάλης, όπου είχαν πατήσει πόδι αιώνες πριν. Χρησιμοποιώντας πότε τα ποτάμια και πότε τις καμήλες, τα γαλλικά στρατεύματα προωθούνταν όλο και περισσότερο προς τα μέσα. Πότε με το «καλό» (συνθήκες «προστασίας» με τοπικούς άρχοντες), πότε με τα όπλα, έβαλαν πόδι παντού. Και οι περιοχές αυτές που πέρασαν στον έλεγχό τους ενώθηκαν ουσιαστικά με αυτές που είχαν κατακτήσει νωρίτερα στα βόρεια (Αλγερία, Τυνησία) στα νότια (Ακτή Ελεφαντοστού, Μπενίν) και στα δυτικά (Γουινέα).

🔎Βρέθηκαν, λοιπόν, οι «τρικολόρ» κύριοι κι αφέντες μιας τεράστιας περιοχής. Πώς θα τη διοικούσαν; Ολόκληρη η δυτική Αφρική διοικούνταν ως ενιαία (Γαλλική Δυτική Αφρική, Afrique Occidental Francaise) με έδρα το Ντακάρ της Σενεγάλης, αλλά προφανώς λόγω απόστασης άρχισαν να δημιουργούνται και επιμέρους διοικητικές μονάδες στις διάφορες περιοχές.

🔎Σημείωση: Το Τσαντ, που ήταν η τελευταία χρονικά περιοχή η οποία απέκτησε πολιτική διοίκηση μετά τη στρατιωτική (το 1900) ενσωματώθηκε στην Γαλλική Ισημερινή Αφρική, μια άλλη τεράστια διοικητική μονάδα που περιελάμβανε το Καμερούν, τη Γκαμπόν, το Κογκό και την Κεντρική Αφρική.

🔎Αυτές οι διοικητικές περιοχές, όμως, των Γάλλων δεν ακολούθησαν ΚΑΘΟΛΟΥ εθνικά ή πληθυσμιακά κριτήρια. Δεν δημιουργήθηκε, δηλαδή, μια περιοχή για τους Μαλινκέ, μια για τους Μόσι, μια για τους Τουαρέγκ, μια για τους Σάρα, για τους Μπαγκίρμι κτλ. Αντιθέτως, δημιουργήθηκαν περιοχές… τουρλού-τουρλού. Καμία εθνική συνοχή.

🔎Οι Γάλλοι έλεγαν ότι τις περιοχές τις έφτιαξαν κυρίως για να είναι «οικονομικά βιώσιμες», αλλά αυτό είναι μάλλον δικαιολογία κατόπιν εορτής. Στην ουσία ήθελαν να εφαρμόσουν το «διαίρει και βασίλευε».

🔎Αυτά τα «εσωτερικά» σύνορα της Γαλλικής Δυτικής Αφρικής άλλαξαν αρκετές φορές μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Και δεν ασχολήθηκε κανείς. Όπως δεν ασχολήθηκε κανείς στον κόσμο, βέβαια, όταν άλλαξε η διοικητική διαίρεση της Ελλάδας με το πρόγραμμα «Καλλικράτης». Εσωτερική υπόθεση.

🔎Το πρόβλημα ξεκίνησε όταν η γαλλική αποικιοκρατία ξηλώθηκε γρηγορότερα απ’ όσο «προβλεπόταν» και μάλλον απρόσμενα. Οι Γάλλοι πίστευαν ότι η Γαλλική Ένωση, το δικό τους υπερεθνικό μόρφωμα τύπου Κοινοπολιτείας, που το έφτιαξαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, θα κρατούσε χρονικά τόσο, ώστε να γίνουν διορθωτικές κινήσεις. Και, κυρίως, να «ωριμάσουν» οι διάφοροι λαοί που ζούσαν σ’ αυτά τα κράτη και να ζήσουν μαζί.

🔎Έτσι, λοιπόν, οι «εσωτερικές» διοικητικές περιοχές έγιναν ανεξάρτητα κράτη τη δεκαετία του 1960, όταν φύσηξε ο άνεμος ανεξαρτησίας που «έφτιαξε» πάνω από 30 νέα κράτη στην Αφρική. Και κλήθηκαν να λειτουργήσουν ως κράτη, με λαούς που δεν είχαν καμία συνοχή, ούτε εθνική, ούτε γλωσσική, ούτε και θρησκευτική σε κάποιες περιπτώσεις, να «πρέπει» να ζήσουν μαζί.

🔎Οι λαοί του Σαχέλ είχαν και μια άλλη δυσκολία: Έπρεπε όχι να ζήσουν μόνο, αλλά να «υποταχθούν» σε αυταρχικά καθεστώτα με επικεφαλής ηγέτες των μαύρων φυλών, τους οποίους παραδοσιακά περιφρονούσαν ως πρώην σκλάβους τους. Οι μαύρες φυλές, βέβαια, κατά κανόνα αποδέχτηκαν πιο γρήγορα τη γαλλική κυριαρχία, έμαθαν τη γλώσσα, μορφώθηκαν από την αποκιοκρατική παιδεία, μπήκαν στην αποικιακή διοίκηση και στο στρατό και όταν έφυγαν οι Γάλλοι είχαν περπατήσει κάποια… χιλιόμετρα σ’ αυτούς τους κρίσιμους τομείς.

🔎Ενώ οι κάτοικοι του Σαχέλ, που αντιστάθηκαν πιο πολύ στους Γάλλους, έμειναν αγράμματοι και υπανάπτυκτοι. Και λόγω γεωγραφικής θέσης, βέβαια, αλλά και ωχαδερφισμού των Γάλλων, που δεν έκαναν ούτε καν τα στοιχειώδη έργα υποδομής. Δεν άνοιγαν ούτε πηγάδια, φερ’ ειπείν, για να διευκολύνουν την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων.

🔎Με εξαίρεση τη Μαυριτανία, όπου οι αραβογενείς φυλές του Σαχέλ είναι μεγάλη πλειοψηφία σε σχέση με τις μαύρες φυλές, στις άλλες τέσσερις χώρες (Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο, Νίγηρα, Τσαντ) οι λαοί του Σαχέλ είναι μειοψηφία. Κι αντιμετωπίστηκαν διαχρονικά σαν… αναγκαίο κακό από τους νότιους. Οπότε ήταν πολύ πιο εύκολο να πάρουν τα όπλα και να βγουν στο αντάρτικο.

🔎Στο Τσαντ, όπου είναι και οι περισσότεροι πληθυσμιακά, οι βόρειοι επαναστάτησαν πρώτοι. Από το 1960 ως το 1979 η χώρα είχε δύο προέδρους από το νότο, αλλά και ένοπλη αντίσταση από το βορρά. Το 1979 η κατάσταση άλλαξε, οι Σαχέλιοι πήραν το κουμάντο και το κρατούν μέχρι σήμερα. Με τα όπλα, βέβαια, οι εκλογές σ’ εκείνη την περιοχή είναι πονεμένη ιστορία.

🔎Στο Νίγηρα το 70% ανήκουν στις φυλές των Χάουσα και των Τζέρμα. Οι Σαχέλιοι λαοί είναι περίπου το 1/4  του πληθυσμού. Δεν υπήρξε πρόεδρος από το βορρά, όμως υπήρξε πρωθυπουργός (2011-2015). Γενικά οι νότιοι θέλουν να τα’ χουν καλά με τους Τουαρέγκ κυρίως για να μην διακοπούν οι εξαγωγές ουρανίου που βρίσκεται στη βόρεια περιοχή της Αγκαντέζ. Ο Νίγηρας είναι η μεγαλύτερη εξαγωγός χώρα ουρανίου στην υφήλιο.

🔎Στη Μπουρκίνα Φάσο ο πληθυσμός των Σαχέλιων είναι μικρός και επί χρόνια δεν απασχολούσαν τη διεθνή επικαιρότητα. Από την έναρξη της δεκαετίας του 2010, όμως, έκαναν τη μεγαλύτερη φασαρία. Έφτασαν στο σημείο να κατέχουν ολόκληρα κομμάτια της χώρας στο βορρά. Ο νέος πρόεδρος (πραξικοπηματικός, βέβαια) της χώρας έχει καταφέρει να τους ελέγξει τα τελευταία χρόνια, ωστόσο το καμπανάκι έχει χτυπήσει κι εκεί.

🔎Στο Μάλι το 2013 οι Σαχέλιοι όχι μόνο επαναστάτησαν εναντίον της «νότιας» διοίκησης, αλλά ανακοίνωσαν την απόσχισή των τριών βόρειων επαρχιών με το όνομα «Αζαβάντ». Υποτίθεται ότι η επανάσταση ήταν εθνική, όμως σύντομα οι ντόπιες εθνικιστικές δυνάμεις παραγκωνίστηκαν από τους τζιχαντιστές του ISIS και της Αλ Κάεντα. Από τότε η χώρα έχει βιώσει δύο στρατιωτικά πραξικοπήματα.

🔎Το 2014 η Γαλλία αποφάσισε να επέμβει, με την επιχείρηση «Μπαρκχάνε». Οι πέντε χώρες συνασπίστηκαν σ’ έναν οργανισμό με το όνομα “G5 Sahel” και αμέσως άρχισε η αποστολή γαλλικών στρατευμάτων, κυρίως στο Μάλι στην αρχή, αλλά και στις άλλες χώρες. Αποστολή τους, η εξάλειψη «τρομοκρατικών» ένοπλων ομάδων που δρουν στις περιοχές του Σαχέλ.

🔎Οι Γάλλοι στρατιώτες στην περιοχή κάποια στιγμή ξεπέρασαν τους 5.000 στην περιοχή. Ο Γάλλος πρόεδρος Μακρόν προσπάθησε να διεθνοποιήσει την προσπάθεια, αλλά βρήκε μικρή ανταπόκριση. Τότε ακούστηκε και ότι, με βάση την ελληνο-γαλλική αμυντική συμφωνία, θα μπορούσαν κάποιοι Έλληνες στρατιώτες να μεταφερθούν εκεί, αλλά δεν έγινε ποτέ.

🔎Όλες οι ξένες δυνάμεις αποχώρησαν το 2022, οπότε και η επιχείρηση τερματίστηκε. Οι τοπικές κυβερνήσεις πήραν την ευθύνη ελέγχου των ένοπλων ομάδων, αλλά φυσικά δεν μπόρεσαν να τους εξαλείψουν.

🔎Για πολλούς από τους κατοίκους αυτών των κρατών η φυγή στην Ευρώπη μοιάζει μονόδρομος. Όχι μόνο στη ζώνη του Σαχέλ, αλλά και νοτιότερα. Η ζώνη αυτή επεκτείνεται γεωγραφικά χρόνο με το χρόνο, οπότε η καλλιεργήσιμη γη λιγοστεύει.

🔎Ο πληθυσμός, εν τω μεταξύ, αυξάνεται ραγδαία. Οι χώρες της «G5 Sahel» μετράνε σήμερα πάνω από 90 εκατομμύρια κατοίκους. Το 1990 το αντίστοιχο νούμερο ήταν σχεδόν 50 εκατομμύρια. Δηλαδή σχεδόν διπλασιάστηκε ο πληθυσμός τους μέσα στα τελευταία 30 χρόνια! Το δε κλίμα βίας και αβεβαιότητας απομακρύνει τις επενδύσεις και οποιαδήποτε συζήτηση για περιβαλλοντικά προγράμματα μοιάζει αστεία.

🔎Μήπως, αντί να στείλουν στρατιώτες (που έστειλαν, αλλά δεν έκαναν τίποτα), οι προηγμένες χώρες να έστελναν επιστήμονες με προγράμματα για καλλιέργειες, για εξοικονόμηση νερού, για οικονομική ανάπτυξη; Και να σταματούσαν να εκμεταλλεύονται τις πλουτοπαραγωγικές πηγές των χωρών αυτών με τις αποικιοκρατικές συμφωνίες, πολλές από τις οποίες ισχύουν ακόμα;

🔎Αυτό θα ήταν μια σοβαρή απόπειρα λύσης στο μεταναστευτικό πρόβλημα κι όχι οι φρεγάτες, τα κλειστά κέντρα κράτησης και ο «έλεγχος των ροών».